Je losrukken, persoonlijke ruimte vinden en die anderen gunnen. Voor journalist en schrijver Kustaw Bessems is dat waar het om draait. 'Het leven is voor mij een permanent gevecht tegen alle vormen van groepsdwang en staatsdwang', zegt hij. Bessems is verslaggever en columnist bij de Volkskrant, en richt zijn scherpe blik tijdens de coronacrisis op de maatregelen. Eerder was hij bij die krant Hoofd Digitaal. Hij is auteur van diverse boeken, waaronder een zelfhulpboek voor politici, en schrijft ook over uiteenlopende onderwerpen als opvoeding, disco en tijdsbesef. Aan de hand van muziek spreekt hij erover met Floortje Smit in het HUMAN-programma Brainwash Zomerradio (abonneer je via Apple, Spotify, of RSS-feed).


Tijdens de coronapersconferentie van 9 juli, toen de versoepelingen werden teruggedraaid maar excuses uitbleven, kon Kustaw Bessems een lichte verontwaardiging niet onderdrukken. 'Wat spreken ze sorry vreemd uit', twitterde hij. De besmettingen waren razendsnel gestegen en de clubs gingen weer dicht. 'Dat lag aan de hele wereld, behalve aan degenen die de besluiten hadden genomen.'

Waarvoor had je excuses willen horen?

'Dat gaat verder dan deze specifieke persconferentie. De manier waarop het demissionair kabinet deze crisis aanpakt vind ik zo cynisch. Het gaat deze politici primair om hun eigen politieke positie en wij, de mensen die het betreft, staan op de achtergrond. In dit concrete geval was het duidelijk dat ze overhaast waren geweest, te veel risico's hadden genomen en adviezen hadden genegeerd.'

Ik vond mezelf naïef omdat ik dacht dat beeldvorming in de coronacrisis nu eens niet vóór alles zou gaan.

In je boek Doe eens normaal man, een soort zelfhulpboek voor politici uit 2012, schreef je al dat het voor politici heel moeilijk is om excuses aan te bieden.

'Ja. Dat zag je ook toen er uiteindelijk toch excuses voor de teruggedraaide maatregelen kwamen. Op zo'n moment maken ambtenaren een mediabeeld voor politici: ze halen stukjes uit de pers en van Twitter om te laten zien wat de teneur is. Ook is er meestal iemand in de partij die zegt, 'het is toch beter om iets van deemoedigheid uit te stralen'. Dus kwamen er tandenknarsend wat excuses, maar die waren van het genre 'sorry dat we het gedrag van anderen niet goed hebben ingeschat'. Dus ja, dat vindt men moeilijk.'

Waarom is dat zo?

'Ik denk dat we, niet alleen politici, maar ook journalisten, vastzitten in een systeem waarin handigheid het hoogst haalbare is. Wie het meest glad en gewiekst is en wie het minst gezichtsverlies lijdt gaat door voor een goed politicus. Het interessante is dat het wel werkte, want de volgende dag stond in alle kranten dat ze 'door het stof waren gegaan'. Dat was helemaal niet zo, maar dat was wel het beoogde effect. Tegelijkertijd hebben ze ervoor gezorgd dat ze niks hebben gezegd waar ze later op kunnen worden aangesproken. Er wordt in de politiek nauwelijks rekenschap gegeven, terwijl dat hoort bij excuses. Als iemand sorry zegt, maar daarbij in het midden laat of hij doorheeft wat hij je heeft aangedaan, dan komt die sorry niet aan.'

Waar zie je dat gebrek aan rekenschap?

'In het coronabeleid zie je dat regelmatig: vaak doet het kabinet eerst het ene, en dan plotsteling het andere. Bijvoorbeeld toen Hugo de Jonge deed alsof het veilig was voor jongeren om na een prik met Janssen uit te gaan, terwijl bekend was dat die prik tijd nodig heeft om in te werken. Daar komen ze dan later op terug. Als je op zo'n inconsistentie wijst, beroepen ze zich op voortschrijdend inzicht. Dat is natuurlijk heel goed, net als excuses maken, maar ook bij voortschrijdend inzicht hoort rekenschap. Dan hoor je te zeggen: op moment A vond ik dit en dat, maar nu vind ik iets anders omdat ik deze nieuwe informatie heb gekregen of omdat X is gebeurd. Dat wordt overgeslagen. Voortschrijdend inzicht wordt dan een smoesje voor incompetentie.'

Het was allang bekend dat die prik tijd nodig had, maar toch komen deze politici weg met voortschrijdend inzicht. Hoe kan dat?

'Dit demissionair kabinet komt met alles weg. Je kunt je afvragen of er nog een ondergrens is. De Janssen-prik is een helder voorbeeld, maar er is het afgelopen anderhalf jaar zo veel verborgen onder 'het is crisis, het valt ook niet mee'. De Tweede Kamer heeft zichzelf voor een belangrijk deel buiten werking gesteld: die vindt zichzelf wel heel kritisch, maar heeft zich gereduceerd tot een klankbordgroepje voor de uitvoering. Tweede Kamerleden komen met wat concrete ideetjes, of er niet ergens een teststraat moet komen bijvoorbeeld. Terwijl ze op wezenlijk niveau steeds meegaan met de regering, die alles verantwoordt onder het mom van crisis. Het is moeilijk om te bedenken waar deze regering niet mee wegkomt.'

Denk je dat het vertrouwen in deze politici weer terugkomt?

'Ja, je zag dat bij de laatste verkiezingen ten aanzien van Rutte en de VVD. Ook nu zie je in de peilingen dat Rutte veel vergeven wordt. Dat is niet vreemd, want hij is bijna alleen maar met beeldvorming bezig. Als iemand daar honderd procent van zijn energie in steekt, dan is dat effectief.'

In een column noemde je dat 'nietsontziend opportunisme'.

'Dat is het. Het is voor politici normaal om een evenwicht te zoeken tussen wat ze voor elkaar willen krijgen op grond van hun ideeën en een zekere mate van opportunisme. Omdat je stemmen moet winnen, compromissen moet sluiten en dingen voor elkaar moet krijgen. Verschillende politici hebben daar een eigen balans in. Maar het is steeds normaler geworden om niet meer te denken vanuit wat je wilt bereiken en dat vervolgens te verkopen in de beeldvorming, maar andersom. Beeldvorming is leidend en wordt ingevuld met iets wat beleid heet te zijn. Rutte is daarin het meest nietsontziend van iedereen.'

Is je eigen vertrouwen in de politiek gedaald, het afgelopen jaar?

'Ik vond mezelf naïef omdat ik dacht dat beeldvorming in deze crisis nu eens niet vóór alles zou gaan. Dit is zó groot, dacht ik, deze mensen krijgen zo'n ongelooflijke verantwoordelijkheid op hun schouders. Niemand kan onder deze omstandigheden nog bezig zijn met zijn politieke positie, of met hoe het overkomt. En toch was dat zo.'

Een van de nummers die Kustaw Bessems heeft uitgekozen voor Brainwash Zomerradio is Slave to the Rhythm van Grace Jones. Een plaat die hem terugbrengt naar zijn jeugd. 'Als ik dit nummer hoor, moet ik altijd denken aan iets dat mijn oma me verteld heeft. Grace Jones maakte met haar geliefde allemaal waanzinnige platenhoezen en op één daarvan zie je haar op een getrukeerde foto in een onmogelijke positie, naakt op een klein topje na. Mijn oma legde uit dat Grace Jones niet gewoon naakt was, maar dat zij zelf het kunstwerk was. Dat is in de kunst vast geen baanbrekend idee, maar ik was toen acht. Het is me altijd bijgebleven dat zoiets kon, dat een mens zélf een kunstwerk kon zijn.'

Hoe ben je opgegroeid? Uit wat voor gezin kom je?

'Dat is best een grote vraag. In elk geval kom ik niet uit een doorsnee-gezin. Onze familie heeft veel verschillende culturele invloeden, en er heerste een sterk gevoel dat je niet met de meute mee moest lopen. Het werd met de paplepel ingegoten dat oorspronkelijkheid belangrijk was en er werd met een zekere minachting gesproken over mensen die een beetje slapjes achter de rest aanliepen.'

Je bent in een permanent gevecht met groeps- en staatsdwang, heb je eens gezegd. Waarom?

'Ik denk dat bijna iedereen in dat gevecht verwikkeld is, ook al heeft niet iedereen het door, of vinden sommige mensen die dwang zelfs wel prettig. Zowel groeps- als staatsdwang hebben de neiging om uit te dijen. Een staat zegt nooit uit zichzelf 'we doen een stapje terug en laten jullie met rust'. Zelfs al is dat in de taal wel zo. Nu is er bijvoorbeeld een grote discussie over de vraag of de staat zich niet te veel terug heeft getrokken en of die niet meer zou moeten zorgen. Maar er is geen sprake van een terugtrekking, alleen van een ander soort activiteit. Kijk maar hoe wij worden gemonitord, gesanctioneerd en bestraft. De overheid is ook helemaal niet kleiner geworden. De zachte zorgtaken zijn minder geworden, maar de straffende taken zijn meer geworden. Bij groepen werkt dat eigenlijk net zo. Als groepen zich gaan organiseren, krijg je vanzelf een hiërarchie, met mensen die iets te zeggen willen hebben over de rest. Alle tegenkracht die je tegen die dwang kunt geven is mooi meegenomen, want je zult het nooit winnen. Daarom is het een permanent gevecht.'

Zeg je daarmee dat we de zachte, zorgende kant van de staat kwijtgeraakt zijn, terwijl de staat ons ondertussen juist meer onder controle heeft gekregen?

'Ja, het is nu heel belangrijk om op je hoede te zijn. Om verschillende redenen. Allereerst omdat iedereen nu het idee omarmt dat we een sterke staat nodig hebben. Maar je moet er niet bij voorbaat op vertrouwen dat de staat gaat doen wat je nodig hebt. Daarnaast is het belangrijk om te kijken wat er nu gebeurt met de buitengewone bevoegdheden die de staat heeft gekregen vanwege de coronacrisis. Ik was er in het begin voor om flink in te grijpen. Maar naarmate de situatie verbetert, zullen we ons aan de maatregelen moeten ontworstelen en oppassen dat we niet uit gewoonte gebruikmaken van maatregelen die onder heel bijzondere omstandigheden zijn ingevoerd.'

Er is voor corona geen einddoel bepaald, zoals het geheel uitroeien van het virus of accepteren dat er altijd een bepaald aantal ziekenhuisopnames is.

'Ja, dat is heel opvallend. Er is gediscussieerd over maatregeltjes, maar er is weinig fundamentele discussie gevoerd over de vraag wat ons doel is en wat we daarvoor over hebben. Laatst diende Sylvana Simons een motie in waarin ze het verband legde tussen het beleid en het aantal doden. Dat formuleerde ze iets te scherp, maar het raarste is dat dit voor het eerst werd besproken. Want het is inderdaad zo dat er door het gevoerde beleid, het late ingrijpen, meer doden zijn gevallen. Daar kun je afwegingen bij hebben, je kunt uitleggen waarom je dat hebt gedaan of waarom je denkt dat het niet anders kon, maar dat is nauwelijks gebeurd.'

'Nu zou de discussie moeten gaan om de vraag: waar gaan we heen? Komt er een moment waarop we al die maatregelen loslaten en wanneer is dat dan? Voor mij is dat wanneer corona niet meer maatschappij-ontwrichtend is. Zoals het er nu naar uitziet, is dat zodra iedereen de kans heeft gehad om zich te laten vaccineren. Het is geen perfecte bescherming, maar er zullen weinig mensen ernstig ziek worden. Dat betekent niet dat het niet heel erg is als er mensen ernstig ziek worden, of dat het niet erg is als mensen chronische klachten overhouden. Maar de vraag is, is het erg genoeg om de overheid vergaande dwang te laten opleggen? Mijn antwoord daarop is: nee. Anderen hebben een ander antwoord. Daar zou het nu veel uitvoeriger over moeten gaan.'