Max Weber gaat in op de spanning tussen wetenschap en het verlangen naar een zinvol leven in een moderne, gerationaliseerde samenleving. Hij stelt dat de wetenschap het lot bepaalt van de moderne mens. De wetenschap heeft het dagelijks leven omgevormd door technologische ontwikkelingen. We hebben bijvoorbeeld treinen, auto's en andere apparaten die ons leven bepalen en vormgeven. De moderne wetenschap heeft ons leven niet alleen in materieel opzicht radicaal veranderd, maar ook op geestelijk vlak. De wetenschap heeft de wereld ontdaan van spirituele mysterie, emotionele kleur en ethische betekenis, doordat ze traditionele waardepatronen van onder andere de kerk ondermijnt.
De wetenschap maakt de mens vrij en zorgt dat hij zelf kan beslissen op welke persoonlijke waardeoordelen hij zijn leven wil inrichten. Je zou dat als een bevrijding van alle vormen van paternalisme van kerk en samenleving kunnen ervaren. De wetenschap laat de moderne mens echter in de steek waar het gaat om zinvragen, en laat ons achter in een existentiële woestenij. Tegelijkertijd geeft het ons de vrijheid om te kunnen kiezen. Wat de wetenschap volgens Max Weber kan, is een bijdrage leveren aan zelfbezinning. Maar ze kan niet beslissen hoe de mens zijn leven zou moeten leiden.
Dat de wetenschap geen zin- en waardeoordelen kan vellen hoeft dan ook geen probleem zijn. De mens kan zijn leven naar eigen inzicht vormgeven. Maar de moderne beschaving heeft zich zo ingeleefd in de wetenschappelijke rationaliteit, dat wij in onze eigen beslissingsbevoegdheid worden ondermijnd. We zoeken als het ware opnieuw houvast. Nu niet bij traditionele structuren als de kerk, maar bij de moderne wetenschap. De moderne mens eist voor waardeoordelen dezelfde objectiviteit en garantie waaraan hij in de technische wereld gewend is geraakt. In plaats van de vrijheid te gebruiken om zijn leven naar eigen goeddunken in te richten, wil de moderne mens ook aanspraak maken op de objectiviteit van de wetenschap ten aanzien van levensbeschouwelijke problemen, zoals leven, dood en zingeving.
Zo komt het volgens Weber tot een hoogconjunctuur van wereldbeschouwingen die het vertrouwen van mensen proberen te winnen door zich wetenschappelijk voor te doen. De makers van dergelijke wereldbeschouwingen noemt hij kathederprofeten, omdat ze hun ideeën met name ventileren door middel van voordrachten en lezingen. In een wereld waarin door wetenschappelijke rationalisering elk geheim ontbreekt, proberen de kathederprofeten het laatste overgebleven mysterie van de mens en zijn vrijheid ook rationeel te maken. Zij proberen de gespannen verhouding tussen rationaliteit en het persoonlijke weg te toveren door vanuit de beleving een duiding van de wereld tevoorschijn te halen, die net zo betrouwbaar lijkt als het technische vernuft dat de moderne wereld zo kenmerkt.
Het beeld dat Max Weber schetst is natuurlijk niet een-op-een te koppelen aan onze tijd. Maar er zijn wel degelijk elementen in zijn denken die we kunnen gebruiken. Om de Belgische historicus en schrijver Stefan Hertmans te citeren: 'De geschiedenis herhaalt zich niet maar heeft wel de neiging zichzelf te parafraseren.'
Drie belangrijke zaken licht ik uit:
- De rol van de wetenschap als grote onttovenaar van de wereld gaat in volle vaart door en het verlangen naar zingeving van de hedendaagse mens wordt daardoor alleen maar dieper en groter. Technologie dringt steeds verder en dieper door in het dagelijks leven en ontmantelt nog altijd de traditionele kaders waarmee we ons leven kunnen verankeren.
- Er is een grote behoefte om dit gat te vullen. Denk aan de enorme vlucht die instituten als The School of Life hebben genomen.
- Deze instituten proberen zich te legitimeren en zich te baseren op de wetenschap, op filosofie. Daar zit hun kracht, maar ook een gevaar. Een gevaar dat ze de pretentie hebben om ons pasklare oplossingen te bieden voor levensbeschouwelijke problemen en kunnen laten zien hoe de hedendaagse mens zou moeten leven. Ik denk dat ze daarin te ver doorschieten. Wat dergelijke instituten wél kunnen is een bijdrage leveren aan de zelfbezinning van de hedendaagse mens op basis van wetenschappelijke en filosofische kennis.