Waarom mededogen met de dader onmisbaar is in het strafrecht

Volgens aanklager Disa Jironet moeten straffen een proportionele vergelding zijn voor de daad die iemand gepleegd heeft. Dat houdt in dat als iemand leed veroorzaakt bij een ander, de staat ervoor zorgt dat daar een sanctie op komt te staan, die op een of andere manier overeenkomt met het leed dat is aangericht. Zo wordt de schuld vereffend die iemand aan de samenleving heeft vanwege dat leed. Het moet een gepaste straf zijn van vergelijkbaar gewicht met de daad.

Tegelijk hebben we, vooral in Nederland, meerdere doelen met de straffen die we toekennen. Het moet meer zijn dan oog om oog, tand om tand. We willen dat het recidive, oftewel herhaling, voorkomt, we willen dat het slachtoffer gehoord wordt en we willen dat iemand anders in de toekomst niet ook de fout ingaat. De dader moet er beter van worden, het slachtoffer moet zich gehoord voelen en de maatschappij veiliger worden. Straffen is een manier voor de samenleving om een grens trekken, zodat we met elkaar kunnen zien dat recht gedaan wordt.

Het vergt moed om open te staan voor het verhaal van de verdachte, omdat er vanuit de Nederlandse samenleving van aanklagers wordt verwacht dat ze hard zijn, en harde straffen eisen. Rechters, officieren en gevangenisdirecteuren vertellen Jironet dat het iedere keer weer moed vergt om zich open te stellen. Zelf ervaart ze dat ook, maar het lukt steeds beter naarmate ze dat vaker doet.

In hiphop vond Jironet een bron van food for thought over maatschappelijke onderdrukking, ongelijkheid en racisme. Zelf werd ze beschermd opgevoed, met een moeder die promoveerde en een vader die met haar naar jazz luisterde. Toen ze voor het eerst Mos Def's Hip Hop hoorde, kwam die donkere kant van het leven op een rauwe manier binnen, vertelt door mensen die daar zelf mee leefden. Nu wordt ze dagelijks geconfronteerd met die realiteit in haar werk als officier van justitie. Als aanklager wil ze deze omstandigheden beter maken. Ze pretendeert niet dat ze iets van het straatleven weet doordat ze hiphop luistert, maar het heeft wel geholpen om haar wereldbeeld te verruimen.

Als officier van justitie wordt Disa Jironet geconfronteerd met mensen die ernstige misdrijven hebben gepleegd. Maar ze blijft zoeken naar de mens achter de dader. Mededogen speelt daarin een belangrijke rol.

Waar ligt de grens van het mededogen, hoe ver moet je daarin meegaan? Volgens Jironet gaat het vooral om het oprecht kunnen luisteren n­­­aar de ander. Het gaat erom dat je oprecht kunt luisteren naar zijn of haar leed, zonder dat je het zielig hoeft te vinden, of erin mee hoeft te gaan. Het is niet hetzelfde als medelijden, en ook niet hetzelfde als mildheid. Het zit in de menselijke interactie en het willen begrijpen van de ander, en het werkelijk nieuwsgierig zijn naar wat er gebeurt in het leven van de ander.

Aan de hand van gesprekken met rechters, officieren, nabestaanden en ex-gedetineerden kijkt Jironet naar de rol van mededogen in de rechtbank, en wat dat voor hen heeft betekent. Een van de ex-gedetineerden die zij sprak pleegde het eerste misdrijf toen hij twintig was, waarna een lange criminele carrière volgde. In plaats van gevangenisstraf kreeg hij een lange werkstraf, omdat de rechters hem een kans wilden geven. Erop terugkijkend zegt hij dat hij beter een gevangenisstraf had kunnen krijgen, omdat hij vindt dat hij even vast had moeten zitten en er aandacht voor zijn problemen en stoornissen had moeten zijn. De mildheid waarmee zijn straf werd opgelegd, was dus helemaal niet gepast in zijn situatie. En tegelijkertijd voelde hij zich helemaal niet gehoord door de rechters. Daar zit het verschil met mededogen in, vindt Jironet. Dat gaat over de wil om te doorgronden waarom iemand iets gedaan heeft. Je hoeft de straf dus niet af te zwakken, maar het gaat om wat gepast is.

Je moet je ego opzij kunnen zetten als officier van justitie. Het gaat niet om jou. Pas dan kan je goed luisteren naar de verdachte. Je moet open kunnen staan voor wat er nodig is, je moet beschikbaar zijn.

De grens van mededogen ligt bij iedereen ergens anders. Jironet zelf ondervindt het lastig is om mededogen te hebben als de verdachte geen verantwoordelijkheid neemt voor zijn daden. Als iemand in de rechtbank half toegeeft wat hij gedaan heeft, maar het tegelijkertijd probeert af te zwakken, alsof het niet zo erg is. Maar dan zie je het slachtoffer in de zaal zitten, en je ziet toch hoe erg hij het vindt? Sommige collega's van Jironet trekken de grens bij het soort feit dat iemand heeft gepleegd, zoals doodslag of moord: je kan geen mededogen hebben met iemand die het leven van een ander heeft genomen. Anderen trekken de grens bij de manier waarop ze bejegend worden: als zij zich openstellen en de verdachte niet, en weigert verbinding aan te gaan, ligt daar de grens.

Mededogen is niet alleen belangrijk in het strafrecht, maar ook in leiderschap. We leven in een tijd die spanningsvol is, en waar gebrek aan goed leiderschap heerst. Maar het kan anders. Los van spanningen, los van de verschillende polen, kunnen we ervoor kiezen om bruggen te bouwen. Dat ziet Jironet bij de Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern, die na de aanslagen in Christchurch met persoonlijke bevlogenheid en oprechtheid in haar zoektocht hoe ermee om te gaan, liet zien hoe je krachtig kunt zijn in je kwetsbaarheid. Ondanks de ingewikkelde spanningen in de samenleving ziet Jironet mensen opstaan die leiding durven geven. Dat stemt hoopvol.

In een tijd waarin hiërarchieën niet meer vanzelfsprekend zijn, moet het vooral over faciliterend leiderschap gaan, waarbij je iedereen vooruithelpt. Een mooie definitie van leiderschap is volgens Jironet dat je de omstandigheden zo maakt dat iedereen in het team de beste beslissingen kan nemen. Daarbij moet je ook je ego opzijzetten en je in de ander inleven. Als Jironet projectteams of politieteams aanstuurt, krijgt ze de beste resultaten als ze twee handen op één buik is met het team, ze elkaar goed begrijpen en elkaar kunnen vertrouwen. Dat levert de beste arrestaties op.

Een goed voorbeeld van faciliterend leiderschap in de muziek is voor Jironet trompettist Christian Scott. Hij schreef het nummer Diaspora, zoals hij zelf zegt, met een eerbied voor zijn voorouders. In de muziek brengt hij een 'differentiation of sound', en gaat hij dus met verschillende geluiden vanuit verschillende culturen op zoek naar een nieuw geluid.

Dat is volgens Jironet een mooie manier om te kijken: terugkijken naar wat er in ons erfgoed ligt, en dat gebruiken om tot iets nieuws te komen. In tijden van polarisatie en verdeeldheid is dat een belangrijk perspectief. Scott doet er alles aan om zijn bandleden goed tot zijn recht te laten komen, en zorgt dat iedereen met elkaar in harmonie is. Hij steelt zelf niet de show met lange solo's, maar beweegt op de achtergrond en speelt de noten die alles met elkaar verbinden.