In Europa is het lastig met humor de absurditeit van oorlog te verbeelden, gezien de gruwels van de echte geschiedenis.

Toch ís er een soort humor die gepast is, en voor mij is het beste voorbeeld hiervan de beroemde roman Catch-22 uit begin jaren zestig van de Amerikaanse schrijver Joseph Heller, waarin soldaat Yossarian zich tot gek wil laten verklaren om aan de oorlog te ontkomen, maar in zijn pleidooi niet slaagt, omdat juist dat feit — hij wil de oorlog vermijden — aantoont dat hij hartstikke normaal is. Een echte catch-22, dus.

Iets soortgelijks gebeurt in een nieuwe Europese oorlogsfilm die ik een paar dagen voor Dodenherdenking en het bevrijdingsfeest van vijf mei zag: het gruwelijke (maar hilarische) Der Hauptmann van de Duitse regisseur Robert Schwentke. Over een Duitse soldaat die aan het einde van de oorlog probeert te overleven door zich voor te doen als officier.

Gekleed in een uniform van een kapitein weet 'Hauptmann' Herold iedereen om de tuin te leiden. Hoe krijgt hij dat voor elkaar? In eerste instantie door zich te gedragen als een Duitse officier. In zijn uniform, gevonden in een verlaten auto, ziet hij er smetteloos uit, alsof de oorlog nét is begonnen en Duitsland onder Hitler een glorieuze toekomst wacht.

Tekst loopt door onder de foto.

© Brainwash

Filmposter van Der Hauptmann.

Der Führer selbst heeft hem een opdracht gegeven, liegt hij, en dus zal het wel goed zitten, denken de soldaten die Herold tegenkomt. Tijdens zijn reis van stadje naar stadje krijgt der Hauptmann steeds meer volgelingen, lapzwansen die net als hij hun legereenheid hebben verlaten, en al vluchtend op zoek naar voedsel proberen te overleven — totdat ze op Herold stuitten, en hij hen een uitweg biedt.

De sfeer wordt grimmiger als Herold en zijn mannen arriveren bij een kamp waar Duitse deserteurs vastzitten. Omdat de bevelvoerder weet dat de oorlog voorbij is — dat Duitsland heeft verloren — ziet hij het nut van discipline, van het straffen van de overtreders, niet meer zo in. Maar Herold kan deze slapheid niet dulden. Hij neemt de leiding over en beveelt de summiere massa-executie van de gevangenen. Wat we vervolgens zien is schokkend. Maar ook hilarisch: de vliegende ledematen zijn bijna cartoonesk.

Uiteindelijk worden de kapitein en zijn handlangers ontmaskerd als bedriegers, maar in de laatste beelden van de film zien we hen nog even triomfantelijk in een legervoertuig door de straten van een Duitse stad rijden, der Hauptmann fier in zijn uniform, staande, terwijl omstanders juichen. Je lacht bij het zien van deze beelden, maar tegelijk zijn ze huiveringwekkend. Want dít is hoe het facisme eruit ziet: volstrekt absurd.

Tekst loopt door onder de video.

Trailer Der Hauptmann (2018) van regisseur Robert Schwentke.

Het verhaal van Der Hauptmann is waar gebeurd, inmiddels vele malen verteld in Duitse toneelstukken, hoorspelen en films. Hiervoor moeten we terug naar vlak voor de Eerste Wereldoorlog. De echte Hauptmann was Wilhelm Voigt, een schoenmaker die in 1906 in Berlijn wordt vrijgelaten nadat hij vastzat wegens bedrog.

Eenmaal op vrije voeten maakt hij voor zichzelf een Pruisisch uniform, trekt naar de plaatselijke legerbarakken en commandeert een groep soldaten hem te volgen. Ze gaan naar de buurt Köpenick waar ze de kas van de gemeenteraad in beslag nemen. Daarna gaan ze flink feest vieren. Later wordt Voigt gearresteerd. Maar in 1908 verleent keizer Wilhelm II hem gratie, omdat hij heeft aangetoond waar een vastberaden, gedisciplineerde Duitser werkelijk toe in staat is.

Der Hauptmann vangt het absurdistische van oorlog en geweld net als Hellers klassieker Catch 22. Hellers held Yossarian en der Hauptmann (kapiteins Herold en Voigt), zijn geestgenoten: beiden vallen ten prooi aan de afwezigheid van logica, aan de catch-22.

Der Hauptmann: hij wil niets liever dan de oorlog ontvluchten, maar wordt een soldaat zonder weerga op het moment dat hij het uniform aantrekt. Yossarian: hij gedraagt zich gestoord, maar moet blijven vechten, omdat zijn haat jegens oorlog een bewijs van zijn normaliteit is. Beide personages vertrekken dus vanuit een puur menselijk instinct: ze willen gewoon weg, weg van de oorlog.

Ik denk dat we dit soort humor nodig hebben als het gaat om de verhalende herinnering aan de oorlog, nodig náást een gewijd eerbetoon aan de gevallenen, wat we natuurlijk ook moeten doen — dát is 'logica'. Maar Der Hauptmann (en Catch-22) tonen aan dat er geen logica zit in oorlogvoeren. Het omarmen van het absurde — en dus ook van de wrange humor — is, in ieder geval voor mij, de enige manier om het gruwelijke te begrijpen.