Ontheemd zijn: het gevoel van ergens niet thuishoren. Dat had ik deze zomer toen ik op bezoek was in mijn geboorteland Zuid-Afrika. Want: dat verleden krijg ik nooit weer terug. Maar ik had dat óók bij terugkeer in Nederland — ik hoor hier simpelweg niet thuis. Want: hier héb ik geen verleden.

Hiermee is het grote dilemma van de landsverhuizer voor mij een feit: wie eenmaal permanent de plaats verlaat waar hij geboren is, kan niet meer terug, terwijl het probleem nu juist is dat zo iemand nooit echt ergens anders zal kunnen aarden.

Het Engelse woord displacement dekt de lading beter. Een woord dat we dezer dagen telkens weer terugzien in de actualiteit. Grote groepen mensen die hun land verlaten, op de vlucht voor geweld of onderdrukking. Maar ook: grote groepen mensen die zich in het eigen land niet meer thuis voelen, juist als gevolg van de groeiende multiculturaliteit… ironisch genoeg veroorzaakt door de effecten van displacement of ontheemding.

Om zaken nog erger te maken zag ik vlak na mijn terugkeer uit Johannesburg de nieuwe film van de Amerikaanse regisseur Steven Soderbergh, getiteld Logan Lucky. En bij vooral een scène hiéld ik het niet meer.

De film gaat, even kort door de bocht, over de achterban van Donald Trump: witte mensen die zich displaced voelen in eigen land.

Het verhaal speelt zich af in Concord, North Carolina, een swing state die in de presidentsverkiezingen door Trump werd gewonnen.

Hoofdpersoon is Jimmy Logan, een typische blue collar worker. Die, eveneens typisch, zijn baan als bouwvakker bij de plaatselijke autoracebaan kwijtraakt.

Tekst loopt door onder de video.

Trailer van Lucky Logan (2017) van regisseur Steven Soderbergh.

Ook is hij gescheiden. Zijn dochtertje, op wie hij ontzettend gek is, woont bij haar moeder. En die is een draak. Ze tut het kindje op en schrijft haar in voor een van die griezelige Amerikaanse talentshows waarin kinderen als volwassenen worden opgemaakt en aangekleed.

Werkloos. Gezin gebroken. Geen toekomst. En dus geen Amerikaanse droom voor Jimmy Logan.

Ontheemd als hij is beraamt hij een plan. Slim is het niet, maar goed. Met wat vrienden wil Jimmy een overval op de autoracebaan plegen op de dag van een beroemde NASCAR-race.

De overval lukt en lukt ook weer niet, dat doet er verder niet toe. Het gaat om de scène waarin Jimmy zijn dochtertje ziet optreden in de talentshow.

Terwijl de moeder en andere helpers (even vulgair gekleed als het kind) toekijken, begint het dochtertje aan haar act: een versie van het nummer Umbrella van Rihanna. (Het nummer, gezongen door een kind, staat voor corruptie en pervertering: blijkbaar symboliseert umbrella/paraplu de vagina).

Maar wanneer het dochtertje haar vader ziet, stopt zij met zingen. Op het podium doet ze een stapje naar voren en begint vervolgens met een ánder nummer, haar vaders favoriet, en dat is Take Me Home, Country Roads van John Denver.

Vader met tranen in de ogen. Maar ook het publiek wordt geraakt door dit moment van nostalgie en authenticiteit. De aanwezigen in de zaal beginnen zachtjes mee te zingen. De iconische teksten —

Country roads, take me home

To the place I belong

West Virginia, mountain momma

Take me home, country roads

— verenigen de mensen. Het is alsof ze in dit moment iets terugvinden wat ze lang geleden kwijt zijn geraakt. Een gevoel van gemeenschap. Van ergens bij horen. Van thuis.

En dat had ik toen ik een paar weken geleden in Johannesburg was en ik door mijn oude woonbuurten liep (Berea, Hillbrow, Troyeville, Melville). Hier hoor ik te zijn, dácht ik, dit is mijn thuis. Dácht ik…

Niets ervan. Het was een illusie. 'Thuis' is een illusie — voor mij en voor de mensen in de film die naar John Denver luisteren. Dat is wat ontheemd zijn betekent: wie eenmaal het eigen verleden verliest, krijgt dat nooit weer terug.

meer weten?

Bovenstaande tekst werd eerder uitgesproken door Gawie Keyser in Brainwash Radio, de verhalende nieuwsanalyse van Brainwash op NPO Radio 1. Elke laatste maandag van de maand, 20:30 tot 21:30 uur. Ook beschikbaar als podcast.