Filosoferend en improviserend vat presentator Stephan Sanders Brainwash Radio samen, de maandelijkse nieuwsanalyse van Human op NPO Radio 1. Deze keer over onbedoelde bijeffecten.

Lezen heb ik altijd graag gedaan. Ik ben een echt boekenmens. Geen ravottende jongen, maar zo'n typische jongen die altijd binnen zat met een boek op schoot. Zo'n jochie dat door z'n ouders steeds naar buiten wordt gestuurd, maar nooit wilde gaan.

Boeken vormen in mijn leven de meest rechtstreekse manier van leren. Nieuwe inzichten kunnen soms ook via film komen, maar voor mij is het beeld het duidelijkst als het een woordbeeld is. Beeldende kunst mag ook zeker niet worden vergeten. Het is een andere manier van leren, doordat het minder direct is, maar je leert toch echt iets. Dat komt omdat kunst altijd meerduidig is, dus voor meerdere interpretaties vatbaar - tenminste, als het interessante kunst is. Het is idiosyncratisch, typisch voor een specifiek persoon, en daarmee zegt het iets over dat individu. En tegelijkertijd heeft kunst ook een algemene zeggingskracht.

In Antwerpen bezocht ik het Museum voor Hedendaagse Kunst (MuHKA). Het Stedelijk Museum in Amsterdam kan daar echt iets van leren, zó baanbrekend en vernieuwend, zó gedurfd. Ik zag daar een installatie van Ilya Kabakov, een Russische kunstenaar die in 1987 naar het Westen ging. Hij werkt veel samen met Emilia Kabakov. Zij was eerst zijn nicht en werd later zijn vrouw. Ilya is vooral bekend geworden door installatiekunst.

Dat is precies wat ik daar zag, in Antwerpen. De installatie heet In de Bezemkast. Je liep de zaal in, waar een deurtje halfopen stond en daar kon je in gluren. En dat was daadwerkelijk een bezemkast. Schamel peertje in het midden. Ik stelde me zo voor dat Ilya, het jongetje, een tent had gemaakt in die kast, met allemaal boeken en geschriften. Het was een soort holletje. Hij had een schuilplaats gecreeërd om zich terug te kunnen trekken.

Hoewel dit werk heel typisch voor het individu Kabakov is, denk ik dat het veel mensen aanspreekt, omdat hij zich terugtrekt. Hij beschermt een privédomein. Vooral in de communistische tijd in Rusland, waarin alles algemeen moest zijn, is dat begrijpelijk. Hij trekt zich terug uit het gezin, weg van papa en mama, uit de politiek, en van school: je snapt hoe belangrijk dat is.

De tekst loopt door onder de foto.

© Brainwash

Ilya Kabakov, In the Closet (Collection M HKA).

Dit brengt me bij de veelbesproken SIRE reclame uit het verhaal van Gawie Keyser met de boodschap: let boys be boys. Het onbedoelde gevolg voor het prachtige kunstwerk van Kabakov zou zijn dat een barse vader de deur zou opentrekken en zou roepen: 'wat zit je daar in die boekenkast, ga ravotten!' En ook de aardige moeder die haar jongen lekker in die schuilplaats laat, wordt toegesproken door SIRE: 'laat jij jouw jongen wel genoeg jongen zijn!?' Dat zijn de onbedoelde gevolgen van die vast heel goedbedoelde ideële reclame.

Jongensgedrag, ook door meisjes: dat gaat over de enkeling, en de generalisatie. Kunstenaars kunnen soms iets particuliers vertellen dat toch veel algemene zeggingskracht heeft. De Amerikaanse filosoof Richard Rorty onderscheid twee soorten denkers: algemene intellectuelen die streven naar sociale rechtvaardigheid, en denkers die het om het verband met het zelf (rapport à soi) te doen is. Dat laatste geval zijn vaak kunstenaars, die zichzelf tot onderzoek maken. Het zijn twee manieren om iets te leren.

Deze onbedoelde gevolgen van SIRE zijn ook te zien in het verhaal van Miriam Rasch. De politieke stellingname van Elon Musk en Mark Zuckerberg over het basisinkomen laten zien dat er altijd een achterkant, er is altijd een onbedoeld gevolg. Gaat Bolivia het wel prettig hebben, zoals we zagen in het verhaal van Jaron Harambam, met alle winning van lithium voor Tesla batterijen?

Het idee is steeds dat je een probleem kan aanpakken, en dat er geen enkel probleem zou zijn aan de achterkant. Dat er een fix zou zijn, het liefst een technologische, waarmee al onze menselijke en morele dilemma's worden opgelost. Dat is altijd een misvatting. Er is inmiddels alweer een nieuwe generatie iPhones. Iemand zoals ik, die geen smartphone heeft, blijft dat verbazen: 'oh, is er alweer een nieuwe iPhone uit?' Maar een nieuwe generatie mensen - dat gaat niet zo snel.

Techniek is nooit een vervanging van ethiek. Vooruitgang kent hoe dan ook een terugslag, op een ander terrein. De werkelijkheid en haar gevolgen zijn niet te overzien.

Hoe mooier het doel, hoe groter de onbedoelde gevolgen.

meer weten?

Bovenstaande tekst werd eerder uitgesproken door presentator Stephan Sanders in Brainwash Radio, de verhalende nieuwsanalyse van Human op NPO Radio 1. Elke laatste maandag van de maand, 20:30 tot 21:30 uur. Ook beschikbaar als podcast.

Filmjournalist Gawie Keyser bespreekt de SIRE reclame in deze uitzending van Brainwash Radio, die je hier terugleest of luistert.

Docent en onderzoeker Miriam Rasch sprak in deze uitzending over het basisinkomen en tech-bedrijven, wat je hier terugleest of luistert.

Socioloog Jaron Harambam legt in deze uitzending uit hoe Tesla vervuiling van hier naar de derde wereld verplaatst. Je leest of luistert het hier.