Rob Wijnberg: we zijn blind voor de rol die toeval in ons leven speelt

Een aanzienlijk deel van je leven vindt toevallig plaats, volgens Rob Wijnberg. Waar je wieg staat, wie je ouders zijn, welk onderwijs je krijgt en welke kansen je in de schoot worden geworpen in het leven: veel sterker dan dat jij dit aan jezelf te danken hebt, zijn het dingen die je overkomen. Maar wat mensen geneigd zijn om te doen – zeker als ze succesvol zijn – is redenen zoeken waarom hun leven is gegaan zoals het ging. Succesvolle mensen vertellen vooral over wat ze gedaan hebben, in plaats van wat ze overkwam. Ze hebben hard gewerkt, veel gestudeerd, het spelletje slim gespeeld, een pad voor zichzelf vrij gebaand. Dat ze geboren zijn in een land of familie waar ze de mogelijkheid hebben gekregen om zich te ontplooien, en waar de infrastructuur van onderwijs, markt en bedrijfsleven voor ze klaarstaat, vergeten ze voor het gemak even.

Van tegenwind op de fiets ga je harder trappen, van meewind ga je denken dat je harder trapt, in de woorden van Correspondent Michiel de Hoog. Bij tegenwind moet je je harder inspannen, en dat voel je meteen. Daardoor blijf je je bewust van de aanwezigheid van de wind. Als je met de wind meefietst, vergeet je gemakkelijk dat die wind een rol speelt. Mensen die meewind hebben, hebben vaak überhaupt niet door dat er wind is, maar denken dat ze betere fietsers zijn. Het harde werk en de pech van tegenwind blijven je bij, maar de meewind en de mazzel die je hebt, vergeet je. Dat is toevalblindheid.

Voor Brainwash Zomerradio besloot Rob Wijnberg het toeval te testen, door zijn virtuele assistent Alexa op te dragen om een muzieknummer te spelen. Ze speelt Night Moves van Bob Seger. Het is de vraag of de keuze van een door algoritmes gestuurd apparaat voor dit liedje willekeurig is. Zonder logica kan je ten slotte niet programmeren. Maar als het voorgeprogrammeerd is, is het dan nog wel creatief? En andersom, zijn mensen eigenlijk wel creatief, of is onze programmering zo complex dat we denken dat het willekeurig is?

In de film Her speelt Joaquin Phoenix een man die verliefd wordt op zijn geavanceerde 'Alexa', gespeeld door Scarlett Johansson. Die film begon voor Wijnberg met de vraag of een computer zo menselijk kan zijn dat je denkt dat het een mens is, maar eindigde met de vraag of mensen niet gewoon computers zijn. Wij denken graag dat wij creatief en bijzonder zijn, maar misschien zijn wij net zo goed biologisch bedraad en geprogrammeerd. Als dat zo is, is er hooguit ogenschijnlijke willekeur.

Het is de inrichting van de onderliggende structuren die onze levens bepalen en de voordelen die eruit voortvloeien als je toevallig met een lichte huidskleur wordt geboren, waar Black Lives Matter ook over gaat. Het gaat niet zozeer over het verwijt dat mensen racistisch zijn en actief zwarte mensen dwarsbomen, maar het gaat erom dat de wereld zo is ingericht dat de kansen niet hetzelfde liggen.

Stel, zegt Wijnberg: ik ga naar het casino. Ik groet de portier, koop voor 100 euro fiches en zet in op de roulette. Dan heb ik 1/37e kans dat ik win. Maar als een zwart persoon naar het casino gaat, wordt hij eerst gefouilleerd door de portier, gaat hij met 90 euro naar de kassa omdat hij net iets minder verdient, krijgt dan 80 euro aan fiches (want ja, 'transactiekosten') en dan heeft hij 1/38e kans om te winnen, omdat hij op net een ander roulette speelt. Dat is racisme.

Daar hoeft verder niemand aan te pas te komen die racistisch is, want intenties doen er niet toe als de structuren van de samenleving ongelijk zijn ingericht. Het is een bepaalde kansenverhouding. De wereld waarin wij vandaag leven zit zo in elkaar, dat de kans dat de witte man met 200 euro het casino uitloopt, en zijn zwarte evenknie niet, groter is. De kans op gelijke uitkomst is niet hetzelfde, en dat hangt samen met huidskleur en afkomst. Zelfs als we met z'n allen tegen racisme zijn, kan dat nog steeds gebeuren.

Dat toeval een grote rol speelt in hoe onze levens eruit komen te zien en dat we daarin afhankelijk zijn omstandigheden die ons gunstig gezind zijn, geldt ook voor de carrière van Wijnberg, zegt hij. Al op jonge leeftijd leerde hij dat hij door het gebruik van argumenten dingen mogelijk kon maken. Op zijn vijftiende maakte hij zich kwaad dat hij geen bedrijf mocht oprichten, omdat je je voor je achttiende niet mag inschrijven bij de Kamer van Koophandel. Nadat hij dat aanvocht bij de rechter, heeft hij gelijk gekregen. Of neem het feit dat hij na een ideologisch conflict bij NRC over waar het nieuws over moest gaan, ontslag nam, en De Correspondent oprichtte. Je zou kunnen zeggen dat hij daar zijn rug recht heeft gehouden, en voor zijn principes is opgekomen. Ja, hij heeft hard getrapt op zijn fiets. Maar vergeet de meewind niet.

Want, benadrukt Wijnberg, het feit dat hij beroep kon doen op zijn sociale netwerk, en dat hij uitgenodigd wordt in een tv-programma met een groot publiek als De Wereld Draait Door om het te lanceren, maakte dat hij genoeg sociaal kapitaal had om zijn rug daadwerkelijk recht te kunnen houden. En als de honden geen brood van zijn journalistieke plannen zouden lusten, kon hij erop rekenen dat zijn ouders hem zouden helpen en hij niet op straat zou komen te staan. Hij kon het zich permitteren om professionele risico's te nemen, omdat zijn omstandigheden dat toestonden. Als je van paycheck naar paycheck aan het racen bent, heb je allereerst geen tijd om briljante journalistieke ideeën uit te werken, en als je ze wel hebt, ontbreekt het netwerk dat het mogelijk maakt om hoofdredacteur van je eigen journalistieke platform te worden.

Het leven wordt voor een groot deel bepaald door wat je ervan maakt en welke kansen je pakt. Maar dat wordt op zichzelf weer bepaald door welke kansen je toebedeeld worden, en het geluk dat je hebt gehad. Een ontnuchterende gedachte.