Geen label kan ooit rechtdoen aan wie je bent

[Sorab Roustayar]
Mijn naam is Sodaba Roustayar, althans, dat is de naam die in mijn paspoort staat. Dat betekent nog niet dat ik diegene ook ben. Maar wie ben ik dan wel?

Toen ik geboren werd, gaven mijn ouders mij de meisjesnaam Sodaba. Sodaba is een hoofdpersoon in de oudste mythologie van Afghanistan, het land waar ik geboren en getogen ben. Maar ik voelde me niet fijn bij deze meisjesnaam. Daarom veranderde ik mijn naam naar Rostam, de man van Sodaba. Dat kon en werd geaccepteerd in Afghanistan en in onze familie.

Dat veranderde allemaal helaas toen we in 1995 in Nederland als vluchtelingen aankwamen. Ineens was ik weer Sodaba, het meisje. Dat werd benadrukt op alle officiële papieren in Nederland; op school en in mijn directe omgeving. Je snapt wel dat mijn wereld op zijn kop stond, niet alleen vanwege de beklemmende genderidentiteit die mij opgedrongen was, maar ook door de enorme cultuurshock. Ik moet je eerlijk zeggen, dat ik echt moest wennen aan de stinkkaas.

Vanaf het moment dat ik in Nederland aankwam tot mijn twintiger jaren heb ik een strijd gevoerd met mezelf om mijn gender en lichaam. Ik moest me in allerlei bochten wringen om in het hokje 'vrouw' te passen.

Tien jaar geleden veranderde ik mijn naam in So. So was queer non-binair; dat betekende voor mij namelijk geen man of vrouw. Ik ontworstelde me aan de beklemmende labels 'man' en 'vrouw'. Toch bleef de naam So aan me knagen. Was ik So? Was ik geen man of vrouw?

Ik heb me vaak moeten ontdoen van mijn identiteit. Dat is onderdeel van mijn geschiedenis, die geworteld is in migratie en genderidentiteit. Een half jaar geleden besloot ik terug te gaan naar mijn oorsprong: de Afghaanse mythologie. Ik veranderde mijn voornaam in Sorab. Sorab is de zoon van Sodaba. Maar zowel Sorab als Sodaba bestaan eigenlijk niet. Dus wie ben ik dan wel?

[Aynouk Tan]
Mijn naam is Aynouk Tan; en ik ben iemand die, net als Sorab, geregeld twijfelt aan wie ik ben. Je zou het ontworteld kunnen noemen. En dat gevoel van ontworteling voelde ik al op jonge leeftijd.

Naar aanleiding van mijn Aziatische uiterlijk vroegen mensen mij toen: waar kom je vandaan? Maar ik had nooit echt een antwoord. Mijn vaders familie is Chinees, maar geboren en getogen in Indonesië. Als Chinezen werden zij structureel gediscrimineerd. Dat mondde in de jaren 60 uit in een vreselijke rassenoorlog, waardoor mijn vader noodgedwongen vluchtte naar Nederland. Nederland was het land waar mijn vader veilig was, maar het is ook het land dat zijn moederland Indonesië gedurende 350 jaar op gewelddadige wijze heeft gekoloniseerd.

Die familiegeschiedenis zorgde soms voor vreemde discussies over etniciteit. Mijn oma vertelde ons namelijk trots dat wij uit Indonesië kwamen. Maar mijn vader vond dat hypocriet, want toen ze nog in Indonesië woonde, identificeerde mijn oma zich als echte Chinees en hekelde ze alles wat Indonesisch was. Als mij als kind voor de zoveelste keer werd gevraagd waar ik nu toch vandaan kwam, en aan mijn vader vroeg om een antwoord op die vraag, dan zei hij: 'Zeg maar dat we wereldburgers zijn.' Maar dat was niet iets dat veel mensen begrepen.

Ik heb me mede dankzij mijn familiegeschiedenis altijd een beetje ongegrond gevoeld, ontheemd misschien: ontworteld. Maar, het heeft er ook toe geleid dat ik me heb ontwikkeld tot iemand die zich zowel in persoonlijke als politieke zin bezighoudt met precies dat; met niet weten wie je bent. Mijn artistieke praktijk focust zich op 'ontwortelen' als werkwoord. Ik noem dat: queer zijn. 'Queer' is een begrip dat zich verzet tegen de onderdrukkende labels, zoals man en vrouw, hetero of homo, en beklemmende labels als Nederlands, Indonesisch of Chinees. Via kleding en uiterlijk probeer ik mijn queer identiteit letterlijk te belichamen, met als doel om me uit de labels te bevrijden; met als doel om structureel ontworteld te zijn.

Nog steeds vragen mensen mij: 'Waar kom je vandaan? Waarom kleed je je zo?' Ik weet nu dat het kweken van onbegrip over mijn identiteit essentieel is voor mijn bevrijding.

Wie ik ben is een raadsel, en dat is precies mijn bedoeling.

[SR]
Wie ik ben is een mythe, en dat is precies mijn bedoeling.

Onze verhalen en geschiedenissen zijn verschillend, ze gaan over gender en etniciteit en spelen zich af op verschillende continenten. Maar we voelen ons verbonden met elkaar: allebei zijn we queer personen van kleur die ontworteling gebruiken om onze identiteit vorm te geven.

[AT]
Ontworteling betekent voor ons: niet meer weten wie je bent en vrij zijn van alle opgelegde labels. Eigenlijk zouden we allemaal moeten ontwortelen.

[SR]
Ten eerste omdat niemand gebaat is bij de genderlabels. Mijn hele leven heb ik mij gevangen gevoeld omdat ik mij moest conformeren aan het vrouwenlabel. De mentale druk die je als mens moet verdragen is onbeschrijfelijk. Het gevolg was dat ik 5 jaar lang depressief ben geweest.

Maar denk ook aan een fenomeen als toxic masculinity, dat zijn labels als 'stoer' en 'sterk' die op jongens geplakt worden. Deze labels belemmeren mannen om zich kwetsbaar op te stellen. Ideeën over gender zijn niet onschuldig: ze dwingen ons om onszelf te vormen naar een voorgeschreven vorm, in plaats ons te ontplooien als mens.

[AT]
Ten tweede zouden we op een andere manier moeten omgaan met labels die etniciteit benoemen. Waarom moest ik als kind de vraag beantwoorden over mijn afkomst, en een wit kind niet? Die vraag legt een structurele ongelijkwaardigheid bloot: mensen met een niet-witte etniciteit moeten zich vaker verantwoorden en legitimeren. Denk ook aan het etnisch profileren van de politie, of aan de toeslagenaffaire. Mijn vader had het bij het juiste eind: we zijn allen wereldburgers.

[SR]
Het laatste en misschien wel het meest essentiële punt voor ontwortelen, is dat zowel racistische machtsstructuren en het labelen van mensen in man en vrouw, het gevolg zijn van kolonisatie. Het kolonialisme van het westen in het globale zuiden heeft een enorme rijkheid aan culturen, geschiedenissen en identiteiten uitgewist. Mensen van kleur zijn eeuwenlang onderdrukt, wat nog steeds leidt tot alledaags racisme. Het heeft ervoor gezorgd dat mijn vader, zijn vader én zijn vader niet meer wisten wat voor rijke geschiedenis aan genderdiversiteit wij hadden. Daarom nemen we je mee terug naar de geschiedenis voor kolonisatie.

[AT]
Voor het koloniale tijdperk werden trans mensen in Zuid- Amerika als Goden geprezen, omdat ze allesomvattend waren. In Centraal-Azië was het normaal dat men speelde met gender en genderexpressie, door middel van bijvoorbeeld kleding en uiterlijk. In de Yoruba gemeenschap in West-Afrika werden lichamen helemaal niet ingedeeld op gender, maar was leeftijd een organiserend principe.

[SR]
Voor de komst van Columbus spraken de oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika over vijf genders, waaronder two-spirit. Dat is een principe dat niet uitgaat van een lichamelijke definitie van gender, maar een geestelijke: mannelijkheid en vrouwelijkheid worden gezien als spectrum, in plaats van het één óf het ander. De Navajo-gemeenschap gebruikt de term Nadleehe, dat betekent: 'iemand die in een constante staat van verandering is'.

[AT]
Vierhonderd jaar koloniale geschiedenis heeft dit soort belangrijke geschiedenissen grotendeels uitgewist. Bovendien, en dat is misschien nog veel erger, zijn deze geschiedenissen vervangen door mythes over wat gender zogenaamd is en, laten we eerlijk zijn, door schurken-verheerlijking die wij onze kinderen elke dag meegeven in het onderwijs, in de media, en in de vorm van standbeelden en straatnamen.

De voorbeelden van deze mythes zijn talrijk. In onze schoolboeken lezen we dat J. P. Coen een held is, terwijl hij zo'n 15.000 Indonesiërs heeft afgeslacht in de VOC-tijd. Op tv zien we elke dag dat de mensheid is ingedeeld in man en vrouw, terwijl een idee als two-spirit veel meer recht doet aan wat een mens is.

Lieve mensen, het is hoog tijd om ons te ontwortelen.

[SR]
Ontworteling zorgt voor meer gelijkwaardigheid. Want de opgelegde systemen vinden hun oorsprong in een koloniaal verleden. We hebben het hier over systemen die hiërarchie bevorderen. De man boven de vrouw plaatst. De witte Nederlander boven degenen van kleur. Man en vrouw boven queer. Eigenlijk is het een systeem dat de witte heteroman boven alles en iedereen verheft.

Ontwortel je van deze achterhaalde en racistische ideeën. Ontwortel je van de daders, zoals J.P. Coen. Van het koloniale gedachtegoed. Van de onderdrukkende systemen. Van opgelegde labels. En van hiërarchische machtsstructuren.

[AT]
Ontwortel je van je vader en zijn vader en zijn vader, om uiteindelijk uit te komen bij een identiteit die niet uit koloniale labels bestaat en voor altijd ongedefinieerd zal blijven. En ja, dat is nogal een opgave. Geloof ons: wij weten hoe ongegrond dat kan voelen. Je zult waarschijnlijk in paniek in je paspoort kijken om te checken wat je naam ook alweer was. Maar een naam, welke naam of label dan ook, zal nooit kunnen definiëren wie je bent. En dat is precies de bedoeling.