Schrijver Ash Sarkar: de oude kwalen van het kapitalisme breken ons op

We moeten het hebben over kapitalisme. In theorie een leuk idee dat in de praktijk slecht uitpakt.

In 1990 opende de grootste McDonald's ter wereld z'n deuren in Moskou. Er konden 900 mensen zitten, er konden 600 mensen werken en 35.000 mensen solliciteerden er zelfs al voorafgaand aan de opening. Op de dag dat hij openging, stonden er 5000 mensen in de rij. Boris Jeltsin was er, in pak, handen schuddend met iedereen. Mensen gingen helemaal uit hun dak van opwinding om er een Big Mac en een milkshake te kopen. Vergeet niet dat een Big Mac net zoveel kostte als een maandkaart voor de bus en metro.

Zelfs een jaar later, toen de Sovjet-Unie officieel werd ontbonden, stonden er nog steeds rijen mensen. Of er nu sneeuw lag in de winter, of het bloedheet was in de zomer. Want het ontbinden van de Sovjet-Unie was immers een moeilijk proces. Mensen vervielen in armoede. De welvaartsstaat werd uitgehold. Boris Jeltsin startte een programma van privatisering dat de economie niet hervormde, maar wel de snelle jongens vrij spel gaf. Maar dat was wat kapitalisme bracht: vrijheid. Het was de vrijheid om in de rij te staan voor brood.

Voor ik het over de noodzaak van communisme heb, moeten we het over kapitalisme hebben. Kapitalisme is in theorie mooi, maar niet in de praktijk. Wat waren ook alweer de zegeningen van het kapitalisme? Het zou meer productiviteit creëren. Iedereen zou meer loon krijgen. Het zou ons kunst en cultuur geven, en ongekende, duizelingwekkende technologische vooruitgang. Die technologie zou ons bevrijden van verveling, van sleur. De vrije markt zou ons een keus bieden en kapitalisme was ook het middel dat democratie mogelijk maakte.

Laten we ze een voor een bespreken. Maar laat ik eerst benadrukken dat de meeste van deze zaken van voor corona zijn. Het zijn oude kwalen.

Eerst de economische beloften van het kapitalisme. Die liggen in duigen. OESO-economieën gaan gebukt onder slechte productiviteit en lage groei. En waar de werkgelegenheid toeneemt, zoals in mijn eigen Verenigd Koninkrijk, is dat in sectoren met lage productiviteit, wat betekent dat elk uur van je leven dat je aan je werk besteedt, relatief weinig toegevoegde waarde heeft. En in de tien jaar na de financiële crisis is er sprake geweest van de grootste loondaling sinds de napoleontische oorlogen.

Zo ziet succesvol economisch herstel er dus uit. Tenminste, dat is mij verteld. De banken werden gered ten koste van werknemers die vastzaten in een vicieuze cirkel van schuld en uitgaven. Zo werd de magie van het BNP in stand gehouden.

En kunst en cultuur dan? Dat is iets subjectiefs, en mensen kunnen al snel een beetje snobistisch worden. Zo van: vreselijk, die Kardashians, geef mij maar Tarkovski. Maar ik ga het niet over goed of slecht hebben - iedereen weet al dat Shrek 2 de beste film ooit is. Wat je wel kunt meten, is originaliteit. In de jaren 90 bestond de helft van de films die het meeste opbrachten uit nieuw werk. Maar halverwege de jaren 2010 waren slechts zes van de honderd kaskrakers nieuw werk. Dat betekent dat de overige 94 van de honderd films remakes waren, prequels, sequels. Het is net fossiele brandstof. Onze cultuur graaft het dode materiaal op van jaren geleden en verkoopt het weer aan ons. Onder het kapitalisme is onze fantasie weggeteerd. Als een spier die afsterft omdat hij niet wordt gebruikt.

Zoals David Graeber, de grote theoreticus die onlangs overleed, stelt: Ooit vond het kapitalisme de technologieën uit die de generatie daarvoor had bedacht in sciencefiction. Automatische deuren, mobiele communicatietechnologie, hogesnelheidsvervoer. Dus waar zijn onze vliegende auto's? Wat het kapitalisme nu uitvindt, is de iPhone 7, 8, 9, 10, 11, 12. Dat is geen innovatie, het is herhaling.

David Graeber zegt, en ik ben het met hem eens, dat de motor van de naoorlogse kapitalistische innovatie de concurrentiestrijd met de Sovjet-Unie was. Zonder de Sovjet-Unie geen man op de maan en geen internet en geen siliciumchip. Ondanks haar gebreken joeg de Sovjet-Unie Westerse economieën angst aan. Ze zagen de razendsnelle groei van het land in de jaren dertig en waren bang dat het Sovjetsysteem misschien beter was. Want ondanks het autoritarisme, de zuiveringen en het uithongeren van de bevolking, maakten ze de stap van lijfeigenschap naar ruimtevaart in de tijdspanne van één mensenleven. Sinds het uiteenvallen van het Oostblok is niet alleen onze technologische innovatie in de knel geraakt, maar ook het functioneren van politiek en economie.

In 1930 dacht de econoom John Maynard Keynes dat we binnen twee generaties nog maar 15 uur per week zouden werken. Maar net zoals de wasmachine vrouwen niet bevrijdde van huishoudelijk werk, maar er alleen maar voor zorgde dat we huis en baan moesten combineren, heeft de laptop ons niet bevrijd van ons bureau. In plaats daarvan kregen we de versnippering van werktijd. Het werk is nu overal bij ons. We zijn altijd op het werk, ook als we vrij zijn. Werk is ontlichaamd, nietsontziend en achtervolgt ons overal. Het is de ziekte waar we niet vanaf komen.

En natuurlijk is ziekte in deze tijd niet alleen een metafoor. In Groot-Brittannië, Amerika, Brazilië en ook in Nederland zijn werknemers overgeleverd aan de genade van een pandemie om de naar adem happende markten op de been te kunnen houden.

Oscar Wilde schreef ooit dat een cynicus van alles de prijs kent, maar van niets de waarde. Ik wil zeggen: kijk naar het cynisme van onze economie. Want de waarde van je werk bleek omgekeerd evenredig aan wat je ervoor kreeg en hoe goed je beschermd was tegen het virus. We konden zonder de hedgefonds-managers, de beurshandelaars en de snelle marketingjongens. De bezittende klasse kon thuis blijven. Niemand merkte het verschil. Maar we konden niet zonder schoonmakers, vakkenvullers, beveiligers, buschauffeurs, zorgwerkers, verplegers, portiers, boeren, fruitplukkers, bezorgers: al die mensen die net boven, onder of op de armoedegrens leven. Zij worden het slechtst betaald
en betaalden de hoogste prijs.

In de armere gebieden van Engeland vielen tweemaal zoveel doden als in de rijkere gebieden. Dat is de vrijheid die het kapitalisme de armen bood. De vrijheid om te werken en te sterven of thuis te blijven en te verhongeren.

Het was een voetballer, Marcus Rashford van Manchester United, die de overheid dwong om kinderen te voeden toen de scholen dicht waren. De overheid zal dat programma niet voortzetten. Maar in een democratie heb je het recht om te kiezen of je een overheid wil die hongerige kinderen voedt, maar dan pas over vier jaar. Dus democratie kan ons de stembus geven, maar geen lege maag vullen. In Amerika is die illusie van democratische keus goed zichtbaar. Want in november hebben de kiezers
daar een keus: ze kunnen kiezen tussen twee rijke mannen die geen gezondheidszorg voor iedereen willen bieden in een pandemie. Dat is de keus. Twee mannen die je gezondheidszorg onthouden.

Een samenleving waar acht miljoen mensen in armoede vervielen bij een pandemie, is geen vrije samenleving. Een samenleving waarin de rijkdom
van miljardairs recordhoogte bereikte, is geen vrije samenleving. Een wereldeconomie zonder democratisch mechanisme tegen het plunderen van onze natuur, het kappen van onze bossen, het vervuilen van onze zeeën en lucht, en het opwarmen van onze planeet, is geen vrije economie. En ik ben een communist omdat ik vrijheid heel serieus neem.

Want we zijn alleen vrij als we vrij zijn om voor anderen te zorgen en om te kunnen worden verzorgd. Te zorgen voor de planeet die ons verzorgt. Dat is allemaal niet mogelijk zolang er een bezittende klasse is die overheden heeft veranderd in klanten van het monopoliekapitaal. Dat is wat de denker Jodi Dean waarneemt: monopolievorming in geprivatiseerde sectoren, zoals energie, infrastructuur en informatie. Het heeft die bezittende klasse de status van koningen gegeven. De status van renteniers. Er is geen herinvestering in de productieve economie. Die bestaat alleen om rijkdom naar boven te verplaatsen in de vorm van rente. Het kapitalisme heeft, met al z'n innovatie en vindingrijkheid, gewoon het feodalisme weer uitgevonden. En de vrijheid van de miljardairsklasse om te exploiteren, onttrekken, bezitten, is in direct conflict met onze vrijheid om te leven, bloeien, zorgen.

We moeten blijven beseffen dat, als het erop aankomt, het recht om te plunderen wordt afgedwongen door de macht van de staat ten koste van onze democratische rechten. Kijk hoe werd opgetreden tegen de demonstranten bij de Dakota Access-oliepijplijn. Het is de herhaling van de koloniale technologie van geweld om dat wat van iedereen is tot privébezit te maken. En de enige afdoende bescherming van die democratische vrijheden, de vrijheid om deel te nemen aan onze politiek, is gemeenschappelijk eigendom van alles wat nodig is om te leven. Vroeger noemden ze dat productiemiddelen. Want excessieve rijkdom vermoordt onze planeet, en niet omdat we geen technologie hebben om het beter te doen.

De meeste CO2 werd uitgestoten nadat Jimmy Carter als publiciteitsstunt zonnepanelen op het Witte Huis liet plaatsen. Volgens mijn collega Aaron Bastani zullen de technologische ontwikkelingen de kosten van energie uit zon, wind en water praktisch tot nul terugbrengen. Ook zal het onze gezondheidszorg en de voedselproductie ten goede komen. En het kapitalisme zal het de logica van de markt opleggen om een vals gevoel van schaarste te creëren.

Het communisme kan ons toegang verschaffen tot overvloed die al bestaat en gemeenschappelijk eigendom van alles wat nodig is om te leven. Dan kan de economie eindelijk de belofte waarmaken dat arbeid alleen in dienst zal staan van menselijke bloei. Dat betekent dat we echt vrij zullen zijn om onze politieke rechten te gebruiken. Dat we echt sociaal kunnen zijn. Want dat is wat communisme op z'n allerbest kan zijn: de democratisering van elk aspect van het openbare leven.