Stress en chronische onzekerheid: het gevaar van economische ongelijkheid

Wij zitten middenin een wereldwijde transformatie: de moeizame totstandkoming van een wereldwijd economisch systeem. We bevinden ons op een kritiek punt, te vergelijken met wat Karl Polanyi 'de grote transformatie' noemde, aan het begin van de vorige eeuw. Toen, na een periode waarin banken en grote bedrijven de dienst uitmaakten, de ongelijkheid en onzekerheid leidden tot wat hij beschreef als 'de dreigende vernietiging van de beschaving'.

Vandaag de dag is die dreiging niet ver weg. Hoewel dat misschien niet zo voelt. De weg naar een goede samenleving, of het nou in Nederland, Groot-Brittannië of waar dan ook is, wordt op dit moment versperd door acht reuzen. Zij moeten worden gedood, of in elk geval ernstig verzwakt, om een goede samenleving te bereiken.

De eerste reus is ongelijkheid. Ik kreeg de laatste maanden veel e-mails van mensen uit Chili die door m'n boeken over het precariaat
zeggen: 'Het precariaat komt in opstand tegen ongelijkheid.' Er bestaat grote ongelijkheid op het gebied van rijkdom en macht, nu de democratie wordt aangetast. Renteniers, die inkomsten hebben uit fysiek, financieel en intellectueel vermogen, gaan er met het grootste deel van de inkomsten vandoor. Als je tot het precariaat behoort, daalt je inkomen, fluctueert je salaris, grijp je naast uitkeringen, en kun je geen gewone burger meer zijn.

We moeten ongelijkheid bestrijden, maar bijna niemand doet er iets aan. Een basisinkomen, waarbij een bescheiden bedrag een recht is, van elke man en vrouw, en een kleiner bedrag voor elk kind, kan, mits goed uitgedacht, de ongelijkheid verminderen. En de reden om het in te voeren ligt op ethisch vlak. Het inkomen en vermogen van iedereen hier komen eerder voort uit de inspanningen van de vele generaties voor ons dan uit eigen inspanningen. Als onze regeringen toestaan dat particulieren openbare rijkdom erven, waardoor een paar mensen heel veel krijgen waarvoor ze niks hebben gedaan, dan kun je ook een systeem bedenken waarin iedereen een stukje krijgt van de vergaarde rijkdom. De commons uit de Britse geschiedenis.

Dat is de eerste rechtvaardiging. Als gelovige zou je ook kunnen zeggen: 'God heeft ons ongelijke talenten gegeven.' En een basisinkomen is een compensatie voor mensen die geen 'talent' hebben om geld te verdienen. Dat is een rechtvaardiging. En je hebt ecologische rechtvaardigheid. Want uit uitgebreid onderzoek is naar voren gekomen dat de grote vervuilers vooral de rijken zijn en dat de mensen die het meest lijden onder vervuiling en klimaatverandering de armen zijn. Verschillende vormen van rechtvaardigheid, dus.

De tweede grote reus die op ons afkomt is chronische onzekerheid. Miljoenen van onze medeburgers lijden aan chronische onzekerheid. Dat is het gevolg van onzekere omstandigheden en een gebrek aan veerkracht om die onzekerheid het hoofd te bieden. Volgens psychologen zie je bij mensen die in financiële onzekerheid leven, zeker chronisch, een daling van het IQ. Je geestelijke vermogens nemen af. Daarom is het weerzinwekkend dat politici zeggen: we geven mensen alleen bescheiden uitkeringen als ze zich bewijzen door x, y en z te doen. Als je financieel onzeker bent, ben je niet meer in staat om op de lange termijn rationeel te zijn.

De derde reus ontstaat door rentenierskapitalisme en door de globalisering: chronische schulden. Miljoenen mensen hebben chronische schulden. Slechts één verkeerd besluit, één ziekte of ongeval kan ertoe leiden dat ze dakloos of wanhopig worden en zichzelf iets aandoen. Schuld zit in het systeem, het is geen bijkomstigheid. De banken verdienen geld aan onze schulden. Word wakker. Leningen, hypotheken: we hebben allemaal schulden.

De vierde reus, die hiermee te maken heeft is iets wat je niet zou verwachten in een gezonde, welvarende samenleving. En dat is stress. Miljoenen mensen lijden aan levensbedreigende stress. Die veroorzaakt kanker en hartaandoeningen en veel suïcides en suïcidepogingen. Het kost de economie handenvol geld omdat veel mensen die betaald werk verliezen, stressgerelateerde ziekten krijgen. Met een basisinkomen maak je geen einde aan stress. Maar het zou er wel voor zorgen dat stress veel minder voorkomt.

De vijfde reus is ook een hele rare reus: een precaire positie. Precair is niet hetzelfde als onzeker. Niet hetzelfde als onzekere omstandigheden of lage inkomens. Het gaat erom dat je een smekeling bent. Je moet om gunsten vragen, en mensen vragen om je te helpen en te bevoordelen. Je hebt het zelf niet in de hand. Je bent je gevoel van agency kwijt, zoals sociologen het noemen. En een heel belangrijk kenmerk van vrijheid is dat een precaire positie je van je vrijheid berooft. Maar als we meer zekerheid hadden, hadden we meer morele vrijheid. Dan kunnen we zelf beslissingen nemen in plaats van dat ze ons worden opgedrongen. En we zijn in staat om nee te zeggen tegen onderdrukking en uitbuiting.

Naast die vijf reuzen is er nog een zesde reus waarover ik in Silicon Valley mag komen praten: de robots. Door de robots zijn we straks allemaal werkloos en doen we niks meer. Soms lijkt me dat geweldig, maar het is onzin. We hebben nu meer werk dan voordat de technologische revolutie begon. We worden allemaal overgehaald om meer werk te doen dat geen arbeid is. Meer werk buiten onze werktijden en buiten officiële werklocaties. Onder dat 'werk' vallen veel dingen die we dolgraag zouden doen als we zekerheid hadden, zoals zorgtaken, vrijwilligerswerk en gemeenschapswerk. Dingen die wij als werk beschouwen maar die in de statistieken en ons socialezekerheidsstelsel niet meetellen. Elke feminist, en hopelijk zijn we dat allemaal, moet van de daken schreeuwen: waarom belonen we alleen arbeid en niet al die andere vormen van werk? Robots zorgen voor meer ongelijkheid. Door robots gaan meer inkomsten naar de eigenaars van machines. En ze werken onzekere omstandigheden in de hand.

Maar het is de zevende reus die volgens mij voor het omslagpunt zorgt waardoor veel meer mensen in een basisinkomen gaan geloven. De zevende reus is de ergste, in sommige opzichten. Dat is natuurlijk uitsterving. De dreigende uitroeiing en de ecologische crisis die op ons af komen. Soorten worden weggevaagd, er is steeds meer vervuiling en sterfte en allerlei vormen van sociale ellende. Veel natuur gaat verloren. Ik ben voor een veel hogere CO2-belasting en voor fiscale maatregelen om die mensen te bestraffen die vervuiling en opwarming van de aarde veroorzaken. Dat kan alleen door de CO2-belasting en andere heffingen te verhogen.

Het probleem daarmee is dat ze op zichzelf de ongelijkheid vergroten. Want bij zo'n 'platte' belasting betalen de lagere inkomens naar verhouding meer belasting dan de rijken. President Macron had het niet goed begrepen. Toen hij de belasting op brandstof verhoogde, vergat hij dat de inkomsten moesten worden gerecycled in de vorm van een basisinkomen. Dan wordt het pas haalbaar en populair. In plaats daarvan kreeg hij de gele hesjes. Ik wens ze succes. De dreiging van exctinctie is zo ingrijpend dat niemand zijn ogen ervoor kan sluiten. We zijn het verplicht aan onszelf en aan de generaties na ons.

Maar de achtste reus is iets wat ons ook zorgen moet baren. Hij komt voort uit de andere reuzen. Het is de dreiging van neofascistisch populisme. Het gaat nu net als in de jaren dertig. Lees het boek van Sinclair Lewis maar, Dat gebeurt hier niet. Hij gaf de VS de wind van voren: 'Denk niet dat nazisme en fascisme alleen in Italië en Duitsland voorkomen.' We bevinden ons op het gevaarlijke punt, dat neofascistische, autoritaire tendensen steeds sterker worden. Extreemrechtse populisten die inspelen op de onzekerheden van het atavistische deel van het precariaat. Ze spelen in op het feit dat mensen zelf bedreigd worden in hun verzorgingsstaat.

En de ironie van dit alles is dat we een verschijnsel zien dat ik
nooit meer dacht te hoeven meemaken: een fascistische mentaliteit. Ik eindig met een verhaal waaruit blijkt hoe dreigend de situatie is, terwijl wij denken dat het wel meevalt. Een opiniepeiling die eerder in Engeland werd gehouden wees uit dat 71 procent van de mensen die voor een Brexit stemden vinden dat geweld gerechtvaardigd is om hun doel te bereiken. Bedenk eens welke gevolgen het kan hebben als een samenleving afglijdt naar het punt dat geweld wordt goedgekeurd. Toen ik mijn boek presenteerde, was een zwarte Labour-politicus de gespreksleider. Hij kwam bijna lijkbleek naar me toe, en zei: 'Guy, ik ben er, maar ik heb net een doodsbedreiging gekregen.' Als een normaal gesprek niet meer mogelijk is en beschaafde omgangsvormen verdwijnen, dan zit je in de gevarenzone.

Dat kan beter. We kunnen een paradijselijke politiek beloven. We kunnen mensen opbeuren. Maar dan moeten we politici onder druk zetten om een andere toekomst te bedenken, waar zekerheid heerst en de rijkdom zo wordt herverdeeld dat iedereen ervan mee kan profiteren.