Wie goed verdient, zal wel hard gewerkt hebben. Toch? Hebben succesvolle mensen hun succes aan zichzelf te danken? Of is het leven een casino en hebben ze vooral geluk gehad? Nu de pandemie sociale tegenstellingen aanscherpt en we volop discussiëren welke beroepen (en winkels) 'essentieel' zijn, is het tijd om onze ideeën over gelijke kansen en een rechtvaardige samenleving tegen het licht te houden.


In deze Brainwash Special van HUMAN ging filosoof Michael Sandel in discussie met Nederlandse millennials over meritocratie, het ideaal van een samenleving waarin iedereen op zijn eigen verdienste wordt beoordeeld en beloond. Hoe houdbaar is dat ideaal?

Is de wereld een casino?

Succesvolle mensen, die het hoogste inkomen hebben, hebben hun succes zelf verdiend. Sandels openingsstelling verdeelt de zaal. Als succes inderdaad een eigen verdienste is, dan veronderstelt dat een rechtvaardige samenleving, merkt muzikant Lucky Fonz III op. Maar zo zit de wereld niet in elkaar. 'De wereld is een casino. De meeste mensen die geld en bezittingen hebben, komen uit een vermogende familie. Ze hebben gewoon mazzel dat ze in de juiste omstandigheden geboren zijn.' Hij wijst ook op een ethisch probleem. 'Als je gelooft dat mensen zelf verantwoordelijk zijn voor hun succes, dan geloof je ook dat arme mensen dat lot hebben verdiend.'

Als je erkent dat geluk een belangrijke factor is, zorgt dat voor een beetje nederigheid. En dat is precies wat we nodig hebben als we nadenken over verdienste en succes.

Historicus Geerten Waling is het niet met hem eens. Natuurlijk zijn er mensen die geluk hebben met hun omstandigheden. 'Maar ik ken nog veel meer mensen die zich te pletter hebben gewerkt. Het is niet eerlijk om te doen alsof hun succes alleen van geluk afhankelijk is.' Vindt Lucky – what's in a name – Fonz III dan ook dat hij zijn eigen muzikale carrière niet zelf verdiend heeft? 'Ik ben wel een succesvolle muzikant en ik heb mijn eigen niche gecreëerd. Maar mijn ouders hebben me cultureel gezien supergoed opgevoed: we hadden een piano thuis en ik ging naar kinderopera's.'

Als Lionel Messi een bowler was geweest

Laten we de denkoefening uitbreiden. Stel dat iedereen gelijke kansen zou krijgen, dat iedereen gelijke toegang tot onderwijs zou hebben en we al onze kinderen naar de kinderopera konden sturen. Is het dan wél je eigen verdienste als je succesvol bent?

Docent Engels Ismail Aghzanay lijkt dat een mooi ideaal, omdat je succes dan bepaald wordt door hoe hard je werkt. Spoken word artiest Y.M.P. ziet een obstakel. Want gelijkheid gaat over meer dan materiële omstandigheden. Ook talent en aangeboren intelligentie spelen een rol en bepalen mede je succes. Als we dat niet erkennen ontstaat een gevaarlijk wereldbeeld 'waarin de premier meer waard is dan de vuilnisman'.

Daar komt nog bij dat we geneigd zijn om succes op individueel niveau te beschouwen. Dat is problematisch, vindt arts Emma Bruns. Een moeder van drie kinderen kan het heel goed doen, zonder dat we haar succesvol zouden noemen. 'Collectief succes, wanneer iemand iets doet voor het grotere goed, benoemen we niet.' Bovendien is de definitie van succes afhankelijk van wat door de samenleving als waardevol wordt gezien. 'Als Lionel Messi goed had kunnen bowlen, dan had hij nooit zo veel geld verdiend.'

Politicoloog Isabelle Buhre blijft sceptisch over het ideaal van een gelijk speelveld. Want wat moet er gebeuren om dat te creëren? Ze vreest voor een tirannieke overheid en torenhoge belastingen. 'De kansen die Lucky heeft gekregen zouden uiteindelijk juist voor minder mensen beschikbaar zijn.'

Talent, geluk en de vrije markt

Ook als de samenleving een gelijk speelveld zou zijn, blijven er dus twee belangrijke bezwaren bestaan tegen het idee dat mensen op eigen kracht succesvol kunnen worden, vat Sandel samen. In de eerste plaats is succes afhankelijk van talent. Ten tweede is het ook een kwestie van geluk of de samenleving je talenten hoog waardeert of niet.

Moeten we het idee van een meritocratie dan maar opzijzetten? Of zoals schrijver Philip Huff het zegt, inzien dat meritocratie een hoax is? Journalist Thomas Bollen denkt van niet. Meritocratie kan best werken, maar alleen als we onze ideeën over wat van waarde is op orde hebben. Dat is nu niet het geval. Kijk maar naar ons financiële systeem, dat zorgt voor vernietiging van de aarde, zegt hij.

Je kunt waarde op veel verschillende manieren uitdrukken, bijvoorbeeld in termen van voldoening, sociale erkenning of geld. Omdat we in een vrijemarkteconomie leven, drukken we waarde vooral in geld uit, volgens Sandel. Maar werkt dat wel? Volgens Bruns zijn vooral individuele en kortetermijnwaarden makkelijk in geld uit te drukken. Voor collectieve waarden is dat veel moeilijker.

Een voorbeeld is ICT. Ze moet als arts nog altijd faxen en piepers gebruiken, terwijl je bij alle restaurants binnen 24 uur na de lockdown online eten kon bestellen. Dat laat zien dat we waarde niet op de goede manier toekennen, vindt ze. Volgens Buhre illustreert haar voorbeeld iets anders: hoe goed de vrije markt werkt. 'Voor restaurants werkt de markt uitstekend. Het is niet de vrije markt, maar de overheid die de gezondheidszorg in de steek laat.'

Als je wit bent en Philip heet is je CITO-score meer waard

Sandel verplaatst de discussie naar gelijke kansen in het onderwijs. Wie denkt dat de CITO-toets, die alle kinderen in groep 8 moeten maken, een eerlijke manier is om opleidingskansen toe te kennen? De meningen zijn opnieuw verdeeld. Huff groeide op in een gemeente met een relatief hoog percentage vwo-leerlingen.

'Denk je echt dat jullie slimmer zijn?' Vroeg een docent eens. Nee, ze kregen allemaal bijles. En als je wit bent, hoogopgeleide ouders hebt en Philip heet, dan is de kans groot dat je schooladvies naar boven bijgesteld wordt bij een tegenvallende CITO-score. Aghzanay herkent dat. Je kunt de toets niet los zien van omstandigheden. Zijn je ouders in staat om je te helpen na schooltijd? Welke culturele bagage geven ze je mee? Zelf moest hij heel erg hard werken om docent Engels te worden.

Voor Buhre was de CITO juist het moment dat ze eindelijk op waarde werd geschat. Als de docent niet zoveel in je ziet, dan kan een toets enorm hepen. 'Daardoor ga je inzien dat je echt iets kunt bereiken.'

Een beetje nederigheid

Onze samenleving is geen meritocratie, zoveel is duidelijk geworden, concludeert Sandel. Als je volhoudt dat jouw succes het gevolg is van je eigen verdienste, dan maakt dat het moeilijk om je in anderen te verplaatsen. Als je erkent dat geluk een belangrijke factor is, zorgt dat voor een beetje nederigheid. En dat is precies wat we nodig hebben als we nadenken over verdienste en succes. Want dat kan ons de weg wijzen naar een nieuwe ethiek, voorbij het denken in termen van winnaars en verliezers en voorbij rancune en polarisatie. Op weg naar een meer ruimhartige politiek van het algemeen belang.