Zo word je creatiever, volgens hersenonderzoeker Dick Swaab

Moet je een gek genie zijn om creatief te zijn?
Als je creatief wil zijn is het - gek genoeg - niet zo gek om gek te zijn. Zeer creatieve schrijvers, dichters en kunstenaars lijden vaker aan depressie, bipolaire stoornis en (hypo)manie. Bipolaire kunstenaars zijn het meest creatief in de hypomane fase. Dan zijn ze alleen maar aan het werk, dag en nacht, zoals de Duitse componist Robert Schumann, die tijdens zijn hypomane fasen enorme aantallen werken produceerde.

Als je psychiatrie in de familie hebt, is de kans dat je zelf creatief bent groter. Dan ben je genetisch verwant aan familieleden met psychiatrische stoornissen, zonder dat je er zelf last van hebt. Want als je brein dusdanig verschilt van de breinen van anderen, ben je ook in staat andere dingen te maken. Er zijn er maar weinig mensen die zwaar psychiatrisch gestoord zijn en toch buitengewoon creatief. De getalenteerde wiskundige John Nash was de uitzondering op de regel, wat prachtig verfilmd is in A Beautiful Mind. Nash kon geen onderscheid maken tussen zijn wanen en zijn creatieve ideeën, omdat ze bij hem op dezelfde manier binnenkwamen. Een ingeving van een wiskundige formule stond voor hem op dezelfde voet als zijn achtervolgingswaan.

Tekst loopt door onder de video.

Dit laat zien hoe creativiteit tot stand komt: je combineert elementen die komen uit de informatie uit de buitenwereld en opborrelen uit je brein tot iets nieuws. We kunnen absoluut niet alle informatie die op ons af komt verwerken, dus we focussen op wat belangrijk is met behulp van een filter. Bij sommigen staat dit filter wijder open dan bij anderen, waardoor ze creatiever kunnen zijn. Maar als het te wijd open staat, loop je ook het risico op psychiatrie, omdat je zoveel informatie gelijktijdig binnenkrijgt dat het je kwetsbaar maakt.

Wat doet zo'n filter precies?
Als je alles zou verwerken wat er binnenkomt, dan zou je stapelgek worden. Daarom hebben we filters in de prefrontale cortex en in de thalamus, die een hanteerbare hoeveelheid informatie toelaten, waardoor je focust op iets dat van belang is op dat moment. De rest wordt niet bewust verwerkt, en merk je dus ook niet op. Er gaat ontzettend veel langs je heen. Een inmiddels beroemd filmpje laat dat zien.

Tekst loopt door onder de video.

Awareness test: hoe vaak gooit het witte team de bal over?

Heb je, na het kijken van het filmpje, naast een antwoord op de vraag, ook de beer gezien die de moonwalk deed? De meesten van ons missen dit volledig, omdat we zo gericht zijn op de bal. Het onderstreept de kracht van de werking van het filter.

Hoe werkt creativiteit?
Uit de informatie waarmee de buitenwereld je voortdurend bombardeert, en de informatie uit je eigen brein moet je nieuwe combinaties maken om tot creativiteit te komen. De bouwstenen zijn er, die worden je aangedragen, maar je moet er vervolgens wel iets nieuws uit kunnen maken om creatief te kunnen zijn.

Waarom is Salvador Dalí creatiever dan wij?
De structuur van je brein bepaalt hoe je vormgeeft aan het informatieverwerkingsproces. Wanneer je een ander brein hebt, reageer je anders. Sommigen zijn daar bedrevener in dan anderen, want we variëren in alles, ook in creativiteit. Dat begint al met de genetische achtergrond die je hebt. Sommige mensen zullen nooit creatief worden, maar kunnen zeer precies boekhouden. Anderen worden geboren met een genetische achtergrond die ze heel creatief maakt. Dat zijn kleine verschillen op het DNA. We hebben allemaal dezelfde genen, maar binnen die genen zijn de bouwsteentjes een klein beetje verschillend. Dat noemen we polymorfisme, en dit leidt ertoe dat de een creatiever is dan de ander.

Bovendien maak je circuits in de hersenen aan die je karakter bepalen. In de psychologie onderscheiden we de Big Five. De karaktereigenschap 'openheid' gaat samen met grotere activiteit in de prefrontale cortex, het voorste deel van de hersenen, en ook met meer creativiteit. Dus er is samenhang met het karakter. Een andere factor die van belang is, is het IQ. Met het stijgen van het IQ stijgt ook de creativiteit, ongeveer tot 120. Daarboven maakt het niet zo veel meer uit. Je hebt mensen die een enorm hoog IQ hebben, maar die niet creatiever zijn dan mensen die rond de 120 zitten.

Kan je creativiteit eigenlijk zien op zo'n kleurrijke hersenscan?
Creativiteit is waar te nemen in functionele hersenscans van mensen die bezig zijn met creatieve taken. Welke circuits precies oplichten hangt zowel van de taak als van de persoon af. Ieder brein is anders. Het is helemaal niet uniek om uniek te zijn: wij zijn allemáál uniek. Dat komt niet alleen door de genetische achtergrond, maar ook door zelforganisatie.

Zelforganisatie?
Ja, ieder complex systeem kent zelforganisatie. Dat zie je bijvoorbeeld ook in een spreeuwenwolk, die zich van rechts naar links beweegt. Dat is niet omdat de hele groep volgt zodra er één spreeuw zegt: en nu naar links! Nee, ze doen dat omdat ze allemaal een simpele regel hanteren waarbij ze dezelfde afstand behouden tot zeven andere spreeuwen. En dan werkt dat als één geheel, één orgaan.

Tijdens de hersenontwikkeling vindt er ook zelforganisatie plaats. Onze hersenen bevatten 80 tot 100 miljard hersencellen. Dat is twaalf keer zoveel als er mensen op aarde rondlopen. Iedere hersencel maakt contact met tussen de 1000 en 100.000 andere hersencellen, en die contacten zijn de plaatsen waar je hersenen informatie vastlegt. Dat zijn de synapsen. Tijdens de ontwikkeling zoeken hersencellen lokaal naar de beste contacten, wat inhoudt dat de cel groeistoffen kan overbrengen van de ene cel naar de andere en de cellen elektrisch met elkaar kunnen gaan communiceren. Deze contacten blijven bestaan.

Contacten die te vroeg of te laat komen of niet sterk genoeg zijn, verdwijnen. Dat betekent dat we zo'n vijf keer meer hersencellen aanmaken dan we uiteindelijk overhouden. Dit proces noemen we neuronaal darwinisme: de competitie voor de beste contacten. Met de dood van vele cellen tot gevolg. Dit proces verklaart waarom elk brein anders is.

Heb je daar een voorbeeld van?
Zeker, dat is goed te zien als je een identieke tweeling bestudeert. Genetisch is de tweeling identiek, maar op het moment van de geboorte zijn de breinen al macroscopisch anders. En dat vertellen de ouders je ook: de een huilt meer en de ander is meer gefocust op de omgeving. Ze lijken weliswaar sprekend op elkaar qua uiterlijk, maar ze hebben een ander karakter, een ander brein. Dit proces bepaalt mede ook hoe creatief je zal zijn, wat dus slechts gedeeltelijk genetisch wordt bepaald, het andere deel komt voort uit zelforganisatie.

De Siamese tweeling Abby en Brittany zijn het meest extreme voorbeeld, omdat zij niet alleen dezelfde genetische achtergrond hebben, maar ook een lichaam delen. Dat betekent dat zij altijd alles samen hebben meegemaakt. Toch zeggen zij dat ze compleet verschillende personen zijn. Dat kan je alleen verklaren vanuit het principe van zelforganisatie.

Tekst loopt door onder de video.

De Siamese tweeling Abby en Brittany Hensel

Is creativiteit een uitsluitend menselijke eigenschap?
Er zijn vele voorbeelden van creatieve oplossingen bij apen en vogels zowel in het wild als in gevangenschap. Wij zijn bovendien niet de enige dieren die met de schilderkwast aan de slag zijn gegaan. Chimpansees in gevangenschap vinden het ook leuk om met verf in verschillende kleuren te schilderen. Toch lijken zij er een andere relatie mee aan te gaan dan wij. Ze gaan op in de activiteit van het schilderen, maar kijken daarna niet meer naar het werk om.

Een emotionele band met je eigen creatie heb je wel nodig om het kunst te noemen. De kunstenaar heeft ook zijn emoties erin gelegd. Het enige voorbeeld uit het dierenrijk dat daar dichtbij komt, is de prieelvogel, die heel precies ingewikkelde priëlen maken die ze versieren met schelpen, bessen en vleugels van vlinders in verschillende kleuren. Als je die nesten experimenteel kapotmaakt, leggen ze het precies op dezelfde manier weer terug. Ze lokken hier vrouwtjes mee, en dit heeft te maken met seksuele selectie, zoals Darwin al zei.

Hoe heeft natuurlijke selectie tot creativiteit geleid?
In een korte periode van 3 miljoen jaar zijn we geëvolueerd van 500 gram hersenweefsel, tot 1500 gram hersenweefsel. Die 500 gram vind je nog bij grote apen, en wij steken er ver bovenuit. Als je dat relateert aan wat je nodig hebt voor het besturen van het lichaam, zie je dat er in de evolutie extra hersenweefsel komt, bovenop datgene dat je nodig hebt om het lichaam te besturen. En dat kunnen we gebruiken voor creatieve zaken, in de wetenschap, techniek en in de kunst. Maar ook om te kunnen communiceren met de groep, met taal, muziek en dansen. Dat is een stuk extra hersenweefsel dat daarvoor in te zetten is. Een walvis en een olifant heeft een groter brein dan wij, maar ook een enorm lichaam dat bestuurt moet worden, dus die houdt weinig over.

Welke tips heb je om creatiever te worden?
Een manier om je creativiteit te stimuleren, is om de filter van de hersenen wijder open te zetten. Dat doen sommigen onder andere met alcohol of drugs, zoals LSD of L-dopa, een middel tegen Parkinson. Dat geeft verhoogde creativiteit. Je krijgt ervaringen die je nooit eerder hebt gehad, want je verstoort de normale prikkeloverdracht. Toch is het geen garantie dat je beter werk produceert. Kunstenaars die terugblikken op werk dat ze hebben gemaakt terwijl ze onder invloed waren, moeten soms concluderen dat het niet kwalitatief beter is. Maar sommigen doen het er beter op. Er zijn studies gedaan waarbij onder controle alcohol werd gebruikt, met goede resultaten.

Wat ook goed werkt, is van omgeving wisselen. Een nieuwe omgeving is belangrijk, dat geeft je nieuwe informatie van buiten. Zo doe je nieuwe impulsen op. Hetzelfde geldt voor de uitwisseling van ideeën tussen verschillende disciplines, of diversiteit in het bestuur. Om creatiever te worden kunnen we hersenmechanismen die remmend zijn proberen op te heffen. De prefrontale cortex is hierbij van belang. Door middel van magnetische stimulatie kunnen we dat gebeid afremmen. Dat leidt wel tot wat verhoogde creativiteit, maar niet tot een indrukwekkende verbetering.

Een andere, veel effectievere manier, is om verliefd te worden. De oxytocinespiegel gaat dan omhoog, en dat stimuleert de creativiteit. Je ziet bij veel kunstenaars dat in de tijd dat ze een muze hebben of verliefd zijn, ze heel productief zijn. Het advies 'ga de straat op, word verliefd' was nog nooit zo nuttig. Tot slot kan je jezelf een simpele opdracht geven die creativiteit stimuleert. Verzin zoveel mogelijk toepassingen voor een paperclip. De truc is om out of the box te denken, en je niet te beperken tot het kleine, zilverkleurige clipje. Maar rek hem eens op, maak hem van foam en glitter. Dan kan het ook ineens een luchtbed worden, of een glijbaan. De mogelijkheden zijn eindeloos.

De Brainwash Special: Frans de Waal en Dick Swaab komt er bijna aan. Verwacht je vuurwerk?
Er zijn twee mensen waar ik veel van geleerd heb, en dat zijn Darwin en gedragsbioloog Frans de Waal. Er is maar een ding waar we het bij mijn weten niet over eens zijn, en dat is dat De Waal ooit heeft gezegd dat homoseksualiteit in het dierenrijk niet voorkomt. Maar er zijn 1500 species waarbij het beschreven is. Soms gaat het over biseksualiteit, maar soms gaat het ook over homoseksualiteit.

Ann Perkins in Montana in de Verenigde Staten deed werk dat ook aansloot bij ons onderzoek naar seksuele differentiatie van de hersenen, maar dan bij schapen. Zij selecteerde rammen voor de voortplanting om te kijken naar hersenontwikkeling bij schapen. Daar waren een paar rammen bij die als dull werden omschreven, omdat ze geen zin hadden om te paren. Maar toen deze rammen bij elkaar in de wei waren gezet, waren ze helemaal niet dull meer, maar vertoonden intensief homoseksueel gedrag. Zij hadden ook dezelfde verandering in de hypothalamus die wij beschreven bij mensen.

Wat heb je van Frans de Waal geleerd?
Dat apenonderzoek ons een spiegel voorhoudt. Alle bouwstenen die belangrijk zijn voor ons gedrag als sociale dieren, zien we ook bij de apenmaatschappij. Er zijn mensen die denken dat we morele regels hebben gekregen van onze voorouders of de kerk, maar De Waal heeft laten zien dat die morele regels als bouwstenen ook aanwezig zijn in de apenmaatschappij. Deze zijn nodig om complexe sociale netwerken te laten functioneren. Apen hebben ook empathie, eisen gelijke beloning voor dezelfde computertaak die ze doen, hebben een incest taboe en zijn bang voor straf als ze de regels overtreden. Deze dingen die de basis zijn voor ons moreel gedrag, hebben apen ook. Dat deze regels ook bij de apen diep verankerd zijn in hun sociaal gedrag wil zeggen dat we ze miljoenen jaren bij ons hebben gedragen in ons DNA.

Mis het niet, de Brainwash Special: Frans de Waal en Dick Swaab. Zaterdag 30 juni in de Nationale Opera, Amsterdam.