The Origins of Totalitarianism (1951) en 1984, dat in 1948 geschreven is, zijn in dezelfde tijd verschenen. Beide boeken beschrijven hoe een totalitaire staat eruit ziet. George Orwell verwerkte ervaringen met fascisme en communisme tot een literaire toekomstroman, Hannah Arendt behandelt diezelfde thema's, maar noemt het totalitarisme. De hernieuwde populariteit van beide werken zit erin dat we nu dezelfde machteloosheid zien als in de jaren '30.

Mensen zijn het gevoel van controle kwijt. De controle over (maatschappelijke) veranderingen. Ze zien zich niet meer gerepresenteerd in bijvoorbeeld politieke partijen en de verzuiling is weggevallen. Dat brengt een gevoel van onzekerheid en machteloosheid met zich mee. Dat zag je in de jaren '30 in Duitsland, en dat zie je nu in Amerika, maar ook in Europa. Mensen voelen zich thuis- en wereldloos, de maatschappelijke inbedding is verdwenen. Een dolende massa is een instabiele massa, en een makkelijke prooi voor populisme.

Populisten spreken het volk direct aan, zonder bemiddeling. Ze gaan voorbij democratische instanties, voorbij politieke partijen. In zekere zin zou je kunnen zeggen dat Geert Wilders geen echte populist is, omdat hij onderdeel uitmaakt van het politieke bestel en deelneemt aan de verkiezingen. Het populisme dat we nu zien, is nog niet zo geradicaliseerd als het in de jaren '30 was. Het verschil is dat we nu nog in een democratische omgeving zitten.

De tekst gaat verder onder de foto.

© Brainwash

Deze coverfoto werd gebruikt voor een audioboek van The Origins of Totalitarianism. Het is een vrouw in Sudentenland in 1938, op het moment dat zij -vermoedelijk voor het eerst- de Hitlergroet brengt.

De grote vraag is wat er in Amerika zal gebeuren, nu Donald Trump, die zich tijdens de verkiezingen van populistische retoriek bediende, verkozen is tot president. Zet dat populisme door, of zal de representatieve democratie met haar checks and balances stand houden? Je ziet bij Trump de neiging om de scheiding der machten op te heffen, om boven de partijen gaan staan. De droom van almacht, noemde Hannah Arendt dat. Een poging om alles te controleren, ook de mens, terwijl democratie over het samenleven van verschillende individuen gaat.

Zowel Trump als Wilders kennen een soort wil tot pure macht, een ideologische onderbouwing ontbreekt. Er zijn wel mensen die met een ideologische invulling komen, maar dat is rationalisering achteraf. Zij hebben het bijvoorbeeld over blanke suprematie. Wilders en Trump gaat het om macht om de macht. En daar zit een duidelijk verschil met Hannah Arendt. Echte macht ligt volgens haar bij de burgers. Uiteindelijk zullen mensen teleurgesteld raken in populisten, en zich alleen maar machtelozer gaan voelen.

De macht om de gevaarlijke instabiliteit daadwerkelijk weg te nemen, ligt volgens Arendt bij ons zelf. Dat beschrijft ze in On Violence (1970) en On Revolution (1963), boeken die net zo goed On Power hadden kunnen heten. Burgers zijn het organische weefsel van de samenleving, daar zit het draagvlak en dus de macht. Als burgers zich gaan organiseren in vakbonden, scholen, verenigingen, en samen gaan handelen, ontstaat macht. Daar ligt ook de kracht van Bernie Sanders, die van onderuit de Democratische Partij in Amerika aan het hervormen is en zo het maatschappelijk middenveld probeert te herstellen.

Trump en Wilders doen dat niet, die zijn geen burgerbeweging te noemen. Natuurlijk hebben er veel mensen op Trump gestemd en is Wilders populairder dan ooit, maar zij bedienen een massa die niet politiek actief is. Die alleen gaat stemmen. Ze uiten hun woede en onvrede in een proteststem, maar zijn niet georganiseerd. Het blijft bij die woede, de machteloosheid wordt niet omgezet in macht. Daar is juist meer politiek voor nodig, niet minder.

meer weten?

Peter Venmans is filosoof en hispanist. Hij woont in Leuven, waar hij werkt als taaldocent Spaans. De laatste jaren legt hij zich toe op langere filosofische essays. Zo verschenen van zijn hand Het derde deel van de ziel. Over thymos en Amor Mundi. Hoe komen we tot een betekenisvolle relatie met de ander?