Loskomen van dwingende tradities, dat is pas vrijheid

Hij is 21 wanneer hij besluit uit de kast te komen. Haroon Ali schrijft een brief aan zijn ouders, dat hij geen moslim meer kan zijn omdat de islam hem als homo niet accepteert. Inmiddels is dat zeventien jaar geleden en kan hij zijn wie hij is. 'Ik praat graag met anderen over de vorming van hun identiteiten, omdat ik veel mensen daarmee zie worstelen', vertelt Ali. 'Helemaal in deze tijd van polarisatie en hokjesdenken.'

Momenteel werkt Ali aan een documentaire over het spanningsveld tussen de islam en homoseksualiteit en hij gaf een vrijheidscollege over de zoektocht naar zijn identiteit.

'Vanuit mijn islamitische opvoeding en Pakistaanse cultuur zag ik hoeveel moeite er nog is met homoseksualiteit. En als journalist schrijf ik al veel over de lhbti-gemeenschap, die nog steeds veel haat en onbegrip krijgt te verduren. Maar als de dader van anti-lhbti-geweld een niet-westerse achtergrond heeft en de islam ter sprake komt, willen mensen het daar niet over hebben. Dat is het startpunt geweest voor mijn documentaire Het M-woord, die op donderdag 19 mei om 20.20 uur op NPO 3 wordt uitgezonden.

'Ik vind het belangrijk tegenpolen te verbinden. En ik wil homofobie en homohaat binnen islamitische gemeenschappen bespreekbaar maken, zonder te stigmatiseren. Want je ziet dat Nederlanders vaak alle moslims en niet-westerse culturen op één hoop gooien. Het is moeilijk mensen te vinden die daar iets over willen zeggen op camera. We hebben tientallen mensen benaderd vanuit verschillende hoeken, maar het is zo'n gevoelig onderwerp. Het was een behoorlijke zoektocht.'

'Vrijheid betekent voor mij inderdaad dat ik als lhbti'er kan zijn wie ik ben en mijn eigen keuzes kan maken in het leven, zonder druk van buitenaf. Ik heb een goede start gehad doordat ik in Nederland ben geboren, ondanks dat ik mij heb moeten losworstelen van mijn Pakistaanse cultuur, de islam en mijn ouders. Wat betreft mensenrechten en vrijheid zijn maar weinig plekken op de wereld beter dan Nederland. Maar ik ben ook heel blij met mijn Pakistaanse achtergrond. Dat maakt mij ook wie ik ben en hoe ik naar Nederland kijk. Mede daardoor ben ik gemotiveerd om mij in te zetten voor gelijkheid, mij uit te spreken tegen racisme en mensen op hun blinde vlekken te wijzen.

'Voor mij zit vrijheid ook in het herdenken wat voor mij belangrijk is. Ik ben iemand die op 4 mei de slachtoffers van uiteenlopende conflicten herdenkt. In het verleden heb ik bijvoorbeeld oorlogen in het Midden-Oosten herdacht. Maar ik zal nu vooral aan Oekraïne denken en ik denk velen met mij. We namen onze vrijheid in Nederland lang voor lief, maar nu de dreiging zo dichtbij komt, zitten veel mensen ook hier in spanning.

'Ik denk ook zeker aan mijn Nederlandse opa en oma die tijdens de Tweede Wereldoorlog veel hebben meegemaakt, maar ik vind het belangrijk om ook breder te kijken naar onrecht in de hele wereld. Er zijn bijvoorbeeld vrienden gevlucht uit Pakistan, omdat ze homo zijn en het niet kunnen volhouden daar.'

'Dan was ik nooit uit de kast gekomen. Dat is daar onmogelijk, tenzij je uit een liberale familie komt en maatschappelijke privileges hebt om jezelf te kunnen zijn. Maar in een gezin uit de middenklasse is dat geen optie. Dat is te gevaarlijk, niet alleen omdat het wettelijk bestraft wordt, maar ook omdat je door je familie wordt verstoten. En families zijn leidend daar, dus dan doe je alles om je familie tevreden te houden.

'Ik was waarschijnlijk voor de vorm met een vrouw getrouwd en ik had wellicht ook al kinderen. Of ik was in het geheim met mannen gaan afspreken. Dat doen veel mannen daar stiekem, zonder dat hun vrouwen het weten, in de hoop niet gepakt te worden. Ik had waarschijnlijk voor de buitenwereld een plaatje geschetst waar iedereen tevreden mee zou zijn, maar vanbinnen zou ik kapotgaan.'

'Als voormalig moslim die uit de kast gekomen is, vind ik het belangrijk daar open over te zijn. Er zijn namelijk nog te weinig mensen die dat doen. Niet dat ik mezelf nou een rolmodel wil noemen, maar ik hoop wel jongeren met een soortgelijk verhaal te kunnen inspireren met mijn Vrijheidscollege.

'Voor mijn non-fictie boek Half, over mijn gemengde afkomst, ben ik twee maanden in Pakistan geweest. Ik was daar al achttien jaar niet meer geweest. Mijn leven is hier in Nederland en ik spreek nauwelijks Urdu, dus die identiteit bleef lange tijd op de achtergrond, maar ik voel mij nu meer verbonden met die kant van mij. Ik heb Pakistan helemaal vanuit mijn eigen manier gezien en ervaren. Door daar met homo- en transactivisten, atheïsten, kunstenaars en vrijdenkers te praten, heb ik een hele andere kant van Pakistan gezien. Een kant die ik nog niet kende, een progressieve kant waarin veel mensen een eigen invulling geven aan wat het voor hen betekent om moslim te zijn. En de vrijheid die zij daarin voelen, vind ik inspirerend.

'En omdat ik merk dat veel jongeren worstelen met hun plek in de maatschappij, vertel ik open en eerlijk mijn verhaal. Ik hoop dat ze hierdoor geïnspireerd worden en met zelfvertrouwen hun eigen pad kunnen bewandelen. En dat ze labels of woorden vinden om hun eigen identiteit te benoemen. Dat zelfonderzoek levert zoveel zelfvertrouwen op.'

'Ik voelde toen echt dat er geen plek was voor lhbti'ers binnen de islam. Vandaag de dag is er een groeiende beweging van moslims die minder rigide naar hun geloof kijken en de Koran anders interpreteren. Dus dat is voor mij ook een nieuwe manier om ernaar te kijken, al zou ik niet een georganiseerd geloof aanhangen. Ik wil niet dat mensen mij vertellen wie ik wel of niet mag zijn, en wat ik wel en niet mag doen. Maar de spiritualiteit die religie met zich meebrengt, dat saamhorigheidsgevoel kan ik soms wel missen.

Ik heb hard mijn best gedaan in mijn twintigerjaren om atheïst te zijn. Maar dat ben ik niet, ik geloof wel degelijk in iets groters. En ik denk velen met mij. In Het M-woord spreek ik bijvoorbeeld met een queer imam uit Zuid-Afrika. Hij scheidt de georganiseerde religie van spiritualiteit en vindt de menselijke waarden binnen de islam belangrijker dan regels en dogma's. Dat vind ik erg mooi.

'De opkomst van de queer moslim vind ik daarom ook erg hoopgevend. Zij geven hun eigen draai aan het geloof. Zij kiezen niet tussen hun seksualiteit of het geloof, maar verenigen dit juist. Ik hoop dat de mensen die gaan kijken deze boodschap er uithalen.'

'Wat ik zie is dat het nu veel meer over gender gaat en minder over seksualiteit. Er wordt weleens gezegd: 'Iedereen is nu opeens transgender of non-binair.' Dat is natuurlijk niet zo, maar het gesprek erover wordt veel opener gevoerd dan voorheen. Daardoor voelen mensen zich vrijer om zichzelf te kunnen te zijn en hun eigen gender te onderzoeken, en hoe zij daar expressie aan willen geven. Daartussen zitten natuurlijk verschillende gradaties.

'Voor veel cisgender personen, dus mensen van wie de genderidentiteit overeenkomt met hun geboortegeslacht, is het inmiddels prima als iemand in een homoseksuele relatie zit. Je bent dan gewoon welkom op de buurtbarbecue. Maar genderfluïditeit roept nog veel onbegrip op en leidt zelfs tot geweld op straat. Het maakt mensen ongemakkelijk als ze je niet in een hokje kunnen plaatsen, omdat je er niet mannelijk of vrouwelijk genoeg uitziet in hun ogen. Dan raken mensen in de war en krijgen ze kortsluiting.

'Trans personen lopen veel gevaar. En als je kijkt naar wat er in andere delen van de wereld gebeurt wat betreft de vrijheid van de lhbti-gemeenschap, neem ik die nooit voor lief. Ook niet hier in Nederland, ondanks de goede wet- en regelgeving. Er hoeft maar een bepaalde politieke partij aan de macht te komen en dan is mijn vrijheid ook een stuk minder zeker.'

'Mohsin Hamid is een Pakistaanse schrijver en voor mij een groot voorbeeld. Ik kijk erg tegen hem op als schrijver. Hij heeft veel geschreven over Pakistan en de clashes tussen oost en west. Ik heb deze inspirerende man twee keer mogen interviewen, ik voel veel herkenning. En zijn boeken maken diepe indruk.'

'Het boek gaat over de vluchtelingencrisis. Het is in 2017 geschreven, ten tijde van Trump in Amerika. Een periode waarin de oorlog in Syrië ook nog wat meer op ons netvlies stond.

'De hoofdpersonen in dit boek zijn Nadia en Said, ze wonen in een fictieve stad in het Midden-Oosten waar oorlog uitbreekt. Er verschijnen vervolgens overal magische deuren, waar je doorheen kunt om ergens anders in de wereld terecht te komen. Zo reizen ze onder andere naar Engeland en Amerika. En dat creëert net als in het echte leven spanningen tussen lokale bewoners en nieuwkomers, omdat er eigenlijk geen grenzen meer zijn.

'Het is een sprookjesachtige manier om naar vluchten en mensen op de vlucht te kijken. In een diepere laag gaat het veel meer over de vrijheid van reizen. De vrijheid om je over de aarde te kunnen voortbewegen naar waar jij op dat moment wil gaan. Want van wie is de wereld? Wie heeft recht op een land? Iedereen wordt maar toevallig ergens geboren, maar heb je daardoor meer recht op voorzieningen of een goed leven dan iemand die hier naartoe vlucht omdat ergens anders het leven niet zeker is? Waarom ontstaat daar frictie en hoe los je dat dan samen op?'

'Het is natuurlijk heel relevant nu veel Oekraïense vluchtelingen hier opgevangen worden. Dit boek geeft vluchtelingen een gezicht, want te vaak wordt dehumaniserend over mensen op de vlucht gesproken. Meestal gaat het over 'stromingen' en 'hordes'. Terwijl het mensen zijn die hulp en zorg nodig hebben.

'De beeldvorming rond Oekraïense vluchtelingen verschilt met nieuwkomers uit andere landen. Waar eerder azc's in brand werden gestoken en werden bestormd met geweld, worden mensen nu met open armen in huis ontvangen – in ieder geval in het begin. Ik vind het pijnlijk om dat verschil te zien, want islamitische of zwarte vluchtelingen krijgen niet dezelfde hulp. Zij worden gezien als 'de ander', hun motieven worden in twijfel getrokken.

'Iedereen heeft tegenwoordig een mening over alles, zelfs als de kennis of ervaring ontbreekt. Mensen moeten leren vanuit empathie te redeneren, zich in de ander verplaatsen en te luisteren. Daar hoef je het niet mee eens te zijn, maar besef waar iemand vandaan komt. Iedereen heeft eigen bagage en kijkt anders naar de wereld. Dus ga verantwoordelijk om met je eigen mening.'

'Er zijn periodes waarin ik optimistisch ben, maar mijn beeld van de mens is dat zeker niet. We maken er een potje van. Ik zie veel meer achteruitgang dan vooruitgang, kijk alleen al naar het hoe we met klimaat omgaan en de groeiende ongelijkheid en polarisatie. Ik zie veel onverdraagzaamheid en hufterig gedrag, omdat mensen alleen maar hun eigen doelen willen nastreven ten koste van anderen en van de planeet. De klimaatcrisis zal alleen maar meer vluchtelingen creëren in de komende tientallen jaren.

'Het zou helpen als we altijd de mens in de ander blijven zien, en niet als een vijand of tegenstander die alles van je wil afpakken. Er is volgens mij ruimte genoeg om mensen op de vlucht evenredig te spreiden. Hun komst bedreigt zelden je eigen huis, je baan, of je leven. Heb empathie voor mensen die niet op jou lijken. Sta open voor iedereen en verbind. Je krijgt er zoveel voor terug in de vorm van kennis en ervaringen. Gun jezelf een inkijkje in de belevingswereld van iemand die je niet kent, of een cultuur die je niet kent. Daar wordt de wereld alleen maar beter van.'

Onder vrienden van HUMAN verloten we vijf exemplaren van Exit West. Meer informatie over de winactie vind je hier. Reageer vóór 2 juni 2022 om kans te maken.

Exit West is het verhaal over Nadia en Saïd. Ze ontmoeten elkaar in een stad aan de vooravond van een burgeroorlog. Ze horen over deuren die je, tegen betaling, naar een veiligere plaats in het Westen leiden. Als Saïd en Nadia geen andere mogelijkheid meer zien, besluiten ze over de drempel te stappen, richting een onbekende wereld. Een liefdesverhaal in tijden van migratie, waarin schrijver Mohsin Hamid de dagelijkse realiteit samenvat over een onzekere toekomst en het achterlaten van hetgeen je liefhebt.