Hoe bewaar je je menselijkheid te midden van een oorlog?

In één klap was zij weer terug in de tijd. Toen Rusland Oekraïne binnenviel, katapulteerde Zelović uit voormalig Joegoslavië 'volledig' terug naar de oorlog die ze eerder zelf meemaakte. 'En dat geldt voor iedereen die ik spreek uit voormalig Joegoslavië. Het is zo onwerkelijk. Het zorgt voor een gekmakende onrust, en pogingen om het te begrijpen. Ik voel me als een leeuwin in een kooi, ik ben alleen maar aan het ijsberen.'

Afghanistan, het land dat Karimi hoogzwanger ontvluchtte in 1996, verkeert al veel langer in een staat van oorlog, maar ook zij voelt zich teruggeworpen in de tijd. 'Dat de Russen binnenvallen heb ik ook meegemaakt als kind. Maar ook de komst van de Moejahedien, de jihadisten, die door het Westen gesteund werden om tegen de Russen te vechten en de bloedbaden van begin jaren 90 die zij veroorzaakt hebben. Dat zijn verschrikkelijke beelden. De bombardementen en de schuilkelders: ik heb het ook allemaal meegemaakt. De beelden die ik van Oekraïne heb gezien, komen sterk overeen met de beelden van de val van het communistische regime in Kabul.'

Dat maar al te bekende oorlogsgeweld maakt niet dat Zelović en Karimi verlamd raken. 'Ik was heel erg bang dat dit zou gebeuren, en mijn is angst werkelijkheid geworden', zegt Zelović. 'Maar ik ben niet bang meer, maar vooral triest.'

Karimi heeft geleerd om de kalmte te bewaren. 'Ik heb zoveel gezien dat ik het hoofd koel probeer te houden. Zodat ik mezelf niet verlies. Mensen die zelf geen oorlog hebben meegemaakt begrijpen vaak niet hoe je dat doet, en hoe belangrijk het is om dat wel te doen, omdat je anders niet kunt functioneren. Je moet nuchter blijven om helder na te kunnen denken.' Zelović herkent dat en vult aan: 'Je moet blijven nadenken, want anders ben je alleen maar emotioneel. Dan neem je emotionele beslissingen, en daaruit ontstaat haat. Zo maak je vijanden. Dus met het oog op de toekomst moet je het hoofd erbij houden.'

De onomkeerbaarheid van het geweld is voor beiden onmiskenbaar. Zelović herinnert zich wat haar vroeger verteld werd: 'De eerste die neergeschoten wordt, is gered. De rest zit vanaf dat moment gevangen in een nachtmerrie.' Karimi vult aan: 'Een oorlog beginnen is makkelijk, maar het tot een einde brengen lukt niet zomaar. In mijn eigen land is er al 43 jaar oorlog en het wordt alleen maar erger.'

Toen de oorlog in voormalig Joegoslavië uitbrak, waren Zelović en haar familie overweldigd. De buren zeiden dat ze de schuilkelder in moesten. 'Mijn ouders zeiden: 'Nou, moet dat echt?' Maar binnen de kortste tijd besloten we toch om naar beneden te gaan.' Dat gevoel van niet voorbereid zijn ziet zij terug in Oekraïne, waar mensen schuilen in de gangen van de metro, en zeggen er helemaal niet op gerekend te hebben. 'Gisteren ging je naar bed en leek de dag erna nog veelbelovend, en als alle andere. Dan word je wakker, en weet je nog niet dat je leven nooit meer hetzelfde zal zijn. Je gaat er vanuit dat alles bij het oude blijft. Zo werkt het leven. Anders is het ondraaglijk.'

De schuilkelders in Afghanistan heeft Karimi ook nog helder voor de geest. 'Nadat de Moejahedien in 1992 in Kabul kwamen, waren er met periodes hevige gevechten tussen rivaliserende partijen. Er waren dagen dat er honderden raketten in één kleine wijk terechtkwamen, wat niet minder erg was dan de bombardementen.' Wat haar daar vooral van bijstaat, is de veerkracht van mensen. 'We waren eens een week lang in de kelders van het flatgebouw. Daar was natuurlijk angst en paniek, maar niet alleen dat. Vrouwen zaten gewoon met elkaar te kletsen en roddelen, en jongeren met elkaar te flirten. Het was vreselijk wat er gebeurde, maar we leefden door. Voor Oekraïne is het nu heel vers, maar naarmate een oorlog langer voortduurt, pakken mensen de draad van het leven weer op. Je gebruikt niet zelden humor als beschermingsmechanisme.'

Zo staat haar een moment bij uit een periode waarin er zoveel raketaanslagen waren, dat mensen onderweg op de grond moesten duiken. 'Daarna stond je op en moest je het stof van je kleding slaan. Dus jongens maakten grapjes: 'Weet je wat meisjes het ergste vinden aan raketaanslagen? Dat hun kleren vies worden.' We lachten, want het leven gaat door.'

Meer dan voor je eigen leven, is de vrees het grootst voor de levens van de mensen van wie je houdt. 'Je denkt niet veel aan jezelf, maar met name aan je familie', zegt Karimi. 'Toen de oorlog uitbrak in de hoofdstad, studeerde ik nog geneeskunde. Het was chaos. Ik liep stage op een afdeling in een ziekenhuis die geheel bestemd was voor oorlogsslachtoffers. Al die keren dat ik er was en de gewonden zag, dacht ik: 'Oh mijn god, dat kan mijn broertje, mijn moeder of mijn vader zijn.' Liefde maakt je sterk en maakt het leven de moeite waard, maar het maakt je ook kwetsbaar, want je hebt iets te verliezen.'

Oorlog verandert het leven voorgoed van de één op de andere dag. 'Mijn leven voor de oorlog was zo anders, dat ik me het oude leven bijna niet meer kan herinneren', zegt Zelović. 'De vanzelfsprekendheid van het leven verdwijnt. Je verliest het vertrouwen dat je op je intuïtie kan rekenen. Dat je kent wat je kent, en dat je gelooft in dat wat je weet. Nu denk ik: anything can happen. Voor mij is de kans even groot dat er een ramp plaatsvindt, als dat er niets zou gebeuren. Het gevoel van vertrouwen dat er niets zal gebeuren, is voor altijd weg. En dat heb je eigenlijk nodig om door te kunnen met het leven.'

In de HUMAN radio-uitzending van De Publieke Tribune spreekt presentator Nadia Moussaid verder over oorlogsangst met Lidija Zelović en Forugh Karimi. Aan tafel ook Sander Terphuis uit Iran, en Alla uit Oekraïne. Luister de hele uitzending hier.