In februari schreef ik voor Brainwash over coronaradicalisering en YouTube. Het was de periode waarin de demonstraties 'tegen corona' toenamen. Daar vonden tegenstanders van de maatregelen elkaar, tezamen met antivaxxers en QAnon-aanhangers. Inmiddels is er een gemeenschap van mensen ontstaan die geen vertrouwen meer heeft in de overheid en zich tot wanhoop gedreven voelt.
Dat is op het eerste gezicht hilarisch. Zo ging er een filmpje viraal waarin een vrouw waarschuwt voor zwemmen met gevaccineerden: wij zouden besmettelijk zijn. Gelukkig kan zilverwater daartegen beschermen! Haha, wat een wappie, reageerde het internet. Maar ik zie een vrouw die zich oprecht zorgen maakt, die heus denkt dat vaccins gevaarlijk zijn.
Nadat ik door een krant geïnterviewd was over mijn priklust ontving ik berichten van mensen die me vroegen het uit te stellen. Spoedig zou er informatie komen over de vaccins: 'Dus a.u.b. wacht ermee totdat je meer achtergrond hebt. Ik roep dit vanuit mijn Hart.' Die informatie is er niet gekomen omdat deze er niet is. In het stuk van februari trok ik een vergelijking met doemdenkende sekteleiders. Steeds wanneer blijkt dat zij ongelijk hebben over de ondergang van de wereld, radicaliseren hun aanhangers verder – of keren zij terug in de samenleving.
Over het laatste heb ik veel nagedacht sinds dat stuk. Hoe zorgen we ervoor dat onze viruswaanzinnigen straks gewoon weer gezellig naar een kringverjaardag kunnen? Op hun werk kunnen verschijnen zonder uitgelachen te worden? Vaccinatie-onenigheid leidt tot ruzies en verbroken vriendschappen, kunnen we die ook weer lijmen?
Opiniemaker Charlie Warzel schreef voor The New York Times een artikel met tips hoe je het beste met complotdenkers kunt praten. Zijn advies, op basis van gesprekken met experts, is bedoeld voor vrienden, kennissen en familie waarmee je op goede voet staat en die niet gewelddadig zijn. Vraag bijvoorbeeld waar informatie vandaan komt, probeer niet te aan te vallen maar stel juist vragen. Wees aardig, inlevend en geduldig, want bestraffen werkt niet. Maar ook: weet wanneer het genoeg is. Sommige mensen zijn niet te redden.
Pick your battles, is ook elders het devies, ga voor de twijfelaars in het midden. Maar moeten we die anderen dan maar laten gaan? Naar de Bataafse Republiek, een schaduw-samenleving naast de onze? Zulke ideeën leven, schrijft NRC deze week. Deze mensen zijn bijzonder geïnvesteerd in corona. Hun weerstand is onderdeel geworden van hun identiteit en ze maken deel uit van een gemeenschap van gelijkgestemden. In de communicatiewetenschap wordt dit high ego involvement genoemd. Boodschappen die afwijken van hun eigen opvattingen duwen ze mentaal weg, zodat ze er niet over na hoeven te denken.
Dat duwen is belangrijk. We denken vaak dat mensen zich aangetrokken voelen tot bepaalde ideeën, maar het tegenovergestelde gebeurt (ook): ze worden ergens naartoe geduwd. Wanneer je een coronategenstander probeert om te praten, kan er een boemerangeffect optreden: je drijft ze juist van je af. De theorie schrijft dan ambiguïteit voor in plaats van helderheid, meerduidigheid dus in plaats van feiten.
Complottheorieën zijn verhalen: narratieven die coherent lijken en aansprekend zijn. Stel je daar feiten tegenover, dan komt iemand met een gat te zitten. Dat is de reden waarom mensen steeds verder in het konijnenhol duikelen, als je het een aanneemt moet het ander ook waar zijn. Het meest effectief in het bestrijden van anti-vaccinatienarratieven, zo stelt recent onderzoek, is er pro-narratieven tegenover plaatsen.
De onderzoekers hebben een aantal concrete tips: deel persoonlijke vaccinatieverhalen, wijs op hoe de wereld was voor vaccins, focus op de mogelijkheden die vaccinaties bieden. Verdiep je in de overtuigingen van de ander, weet dus waar je het over hebt. Vermijd emoties en zorg ervoor dat de verhalenvertellers lijken op degenen die je wilt overtuigen in termen van gender, taal, leeftijd, etc. Tot slot moet polariseren voorkomen worden: geen wij versus zij.
Iemand echt overhalen gebeurt zelden, en het gebeurt niet in één gesprek. Persuasie is een geleidelijk proces, schrijft de communicatiewetenschap voor. De reikwijdte van wat iemand als acceptabel ziet kan je alleen maar langzaam oprekken. Het is ook een sociaal proces, we moeten het samen doen. Dat begint bij het advies dat overal terugkomt maar dat volledig in de wind geslagen lijkt te worden: de ander niet bespotten of beschamen. Als we de viruswappies willen ontwappen, moeten we dus als eerste stoppen met ze voor gek te verklaren.