Op 4 december 2016 borg een man van achtentwintig jaar twee geweren in zijn auto en maakte vanuit zijn woonplaats in North Carolina een rit van 800 kilometer naar Washington D.C. Hij was op weg naar Comet Ping Pong, een drukbezochte pizzeria die kort voor de presidentsverkiezingen het middelpunt was van een sensationele complottheorie. Op diverse internetfora werd beweerd dat Hillary Clinton en haar campagneleider John Podesta vanuit dit restaurant een netwerk voor kinderprostitutie leidden en dat in de kelder kinderen werden gevangengehouden en mishandeld. Ter bevestiging wezen de complottheoretici op gelekte e-mails van Podesta waarin vaak het woord 'kaaspizza' voorkwam; volgens hen was dit een codewoord voor kinderporno. Kaaspizza? Kinderporno? Die gelijke beginletters moesten toch wel iets betekenen?
Op 21 november publiceerde The New York Times een artikel dat de lugubere beschuldigingen van tafel veegde, maar dat stookte het complottenvuurtje alleen maar op. Volgers van wat algauw Pizzagate werd genoemd, vatten het artikel op als bewijs dat de media onder druk waren gezet om het netwerk voor kinderprostitutie buiten beeld te houden. In een bericht op een van de sociale media werd het artikel regel voor regel geanalyseerd. Met behulp van alle mogelijke redelijk klinkende retoriek trok de anonieme auteur de geloofwaardigheid van het respectabelste dagblad van Amerika in twijfel. Wie zou het bestaan van kinderslavernij durven ontkennen? Had de katholieke kerk pedofilie niet jarenlang verborgen gehouden en priesters tegen rechtsvervolging beschermd? Had de BBC niet geweigerd onderzoek te laten doen naar de populaire Jimmy Savile, ondanks zich steeds hoger opstapelende bewijzen dat hij honderden kinderen had misbruikt?
Wie langer dan een uur naar dit soort websites kijkt, vervalt waarschijnlijk tot wanhoop. Veel ervan maken in eerste instantie een serieuze indruk. Ze citeren onderzoekers en deskundigen, analyseren foto's en plaatsen hartverscheurende interviews met knappe meisjes die naar eigen zeggen door hun oma als seksslavinnen zijn verkocht. De websites geven zelfs blijk van scepsis over hun eigen inhoud: 'Ik weet dat het krankzinnig klinkt, maar hoe meer ik me erin verdiepte, des te doorzichtiger werd het.' Op zulke sites kunnen argumenten zo'n overtuigende indruk maken dat het ons nauwelijks nog verbaast dat Michelle Obama een man is en Barack Obama een homo, en dat ze hun kinderen hebben geadopteerd.
Met het oog op de wilde theorieën die online circuleren, is de opdracht die Edgar Maddison Welch zichzelf gaf naar aanleiding van Pizzagate bijna aandoenlijk: 'Ik wilde persoonlijk nagaan wat er van dit verhaal waar was', bekende hij later. Maar het is wel jammer dat hij daarvoor met een machinegeweer een restaurant moest overvallen. Alles bij elkaar genomen hield hij zich nog behoorlijk in. Hij schoot een paar keer in het wilde weg, en nadat hij erachter was gekomen dat er geen kinderen in het pand waren, gaf hij zich zonder verzet over. Een paar dagen later zei hij in de gevangenis tegen een journalist dat hij spijt had van zijn actie. 'Ik wilde iets goeds doen, maar het ging helemaal verkeerd.' Toen het nieuws bekend werd, vermoedden sommigen dat Welch een acteur was die door de progressieve media werd betaald om de complottheorie ongeloofwaardig te maken. Blijkbaar kan zo'n theorie met vrijwel alles worden bevestigd.
Het incident was een paar maanden later bijna vergeten, maar destijds inspireerde het niemand minder dan paus Franciscus tot een van zijn radicaalste kritische uitspraken. In een interview met het Belgische tijdschrift Tertio zei hij: 'De media moeten bijzonder duidelijk en bijzonder transparant zijn en niet ten prooi vallen – neem me niet kwalijk – aan de ziekte coprofilie, die alleen maar schandaal wil, altijd beschamend nieuws wil verspreiden. En omdat mensen ook geneigd zijn tot de ziekte coprofagie, kan dit tot grote schade leiden.
Wie zou ooit hebben gedacht dat de paus de vakterm voor poep eten kende? Andere stervelingen zouden er het woordenboek op moeten naslaan. Toch was de actie van Welch bij lange na niet het enige reële gevolg van nepnieuws. Dylann Storm Roof, eenentwintig jaar oud, was geobsedeerd door racistische websites. Na daarop te hebben gelezen dat Afro-Amerikanen ieder jaar honderden blanke vrouwen per dag verkrachten, probeerde hij in 2015 een rassenoorlog te ontketenen door het vuur te openen op een bijbelstudiegroep in een kerk, de Emanuel African Methodist Episcopal Church in Charleston. Negen mensen kwamen bij die aanslag om het leven. Hij bleef onverschillig toen hun familieleden aanboden hem te vergeven, weigerde berouw te tonen voor zijn daad en werd ter dood veroordeeld.
Ook al vielen er geen doden bij, toch leidde een ander voorbeeld van nepnieuws eveneens tot zeer grote schade. Donald Trump ging voor het eerst op pad in de politiek door in 2011 een van de speerpunten te worden van de Birther Movement, die ernaar streefde de legitimiteit van Barack Obama te ondermijnen door te beweren dat hij buiten de Verenigde Staten was geboren, zodat zijn presidentschap illegaal was. Ook al was Obama aan het einde van zijn tweede termijn bijna tweemaal zo populair als Donald Trump aan het begin van zijn eerste, toch moedigde de Birther Movement een deel van het land ertoe aan om Obama af te wijzen omdat hij niet Amerikaans en dus niet legitiem zou zijn, en om al het mogelijke te doen om ervoor te zorgen dat hij als president zo weinig mogelijk tot stand zou kunnen brengen. Ook al werd Trump onder druk gezet om tijdens zijn campagne de Birther Movement af te wijzen, toch zoeken veel van zijn kiezers nog ijverig naar bewijsmateriaal om deze te ondersteunen.
Nog ernstiger waren de uitspraken van de regering Bush in 2003 dat Saddam Hoessein over massavernietigingswapens zou beschikken. Zelfs respectabele media maakten er melding van zonder ze te verifiëren. The New York Times verontschuldigde zich later publiekelijk; de verantwoordelijke personen uit de regering van Bush namen die moeite niet. De invasie kostte bijna vijfduizend soldaten van de coalitiemacht het leven, en de laagste schattingen van het aantal burgerdoden aan Irakese zijde bedragen meer dan honderdduizend, ook al is er nog geen definitieve informatie beschikbaar. Andere gevolgen zijn tegenwoordig nog steeds voelbaar. Zou IS zonder de oorlog in Irak even succesvol zijn geweest?
Hoe onmenselijk die oorlog ook was, de gevolgen ervan waren nog angstaanjagender. De onware 'bewijzen' waarvan de regering Bush gebruikmaakte om de invasie te rechtvaardigen, en haar verandering van uitgangspunten toen er geen massavernietigingswapens werden ontdekt, veroorzaakten een diepe scheuring in het maatschappelijke weefsel. Ze hielpen een klimaat te creëren waarin leugens normaal werden, en de daardoor ontstane ondermijning van vertrouwen wordt vervolgens weer misbruikt om nog meer leugens te ondersteunen.
Toen de CIA voor het eerst rapporteerde dat Russische hackers geprobeerd hadden de presidentsverkiezingen van 2016 te beïnvloeden, spotte Trump: 'Dit zijn dezelfde mensen die hebben gezegd dat Saddam Hoessein massavernietigingswapens had.' Sinds hij president is, gebruikt hij het woord 'nepnieuws' voor alles wat hem niet bevalt. Gebruikmaken van terecht wantrouwen in specifieke gevallen, met het doel wantrouwen te wekken over welk serieus onderzoek dan ook, ondermijnt de gedeelde werkelijkheid die een voorwaarde is voor iedere vorm van gemeenschappelijkheid. Veel schrijvers hebben geopperd dat deze strategie met opzet wordt gebruikt: door consequent zulke onmiskenbare leugens te vertellen, probeert de regering iedereen die in verzet zou kunnen komen in verwarring te brengen. Psychotherapeuten noemen deze methode gaslighting. En die is bedoeld je gek te maken.
Al sinds het ontstaan van de politiek hebben politici feiten zo geïnterpreteerd dat die hun opvattingen bevestigen. Maar het team van Trump houdt niet eens de schijn op feiten te interpreteren: de presidentiële adviseur Kellyanne Conway brengt leugens aan de man onder het mom van 'alternatieve feiten'. Zelfs toen 1984 van George Orwell bovenaan de bestsellerlijsten kwam te staan, prezen de aanhangers van Trump diens oprechtheid: 'Hij zegt gewoon waar het op staat' – en dat was nu juist de eigenschap die Hillary Clinton volgens hen miste. Maar zoals de filosoof Adorno schreef, staat een oprechte indruk maken noch met feiten, noch met waarheid in verband. Het is een stijl die geloofwaardigheid uitstraalt, ook al is wát er wordt gezegd volledig verzonnen. Een man die met bestudeerde achteloosheid conventies beschimpt, maakt mogelijk een eerlijke indruk, maar die schijn maakt de verwarring alleen maar groter.
De tekst gaat verder onder de foto.