De laatste jaren zijn online datingsites heel populair geworden. De gebruiker maakt een profiel aan en selecteert dan welke leeftijd, welk beroep en welke interesses zijn of haar ideale partner heeft. Vervolgens genereert de website een lijst van potentiële 'matches'. Sommige geavanceerde websites stellen de gebruiker zelfs in staat om zijn voorkeuren tot in de kleinste details in te voeren. Naast algemene informatie als leeftijd, woonplaats en beroep kan de gebruiker lengte, gewicht, haardracht, huidskleur, lichaamsvorm en zelfs het salaris van de gewenste partner specificeren.

Waarom zijn zulke websites zo populair? Eén reden daarvoor is, in mijn ogen, dat zij appelleren aan een verleidelijk gevoel van vrijheid. De gebruikers worden uitgenodigd om zelf de gewenste eigenschappen van hun partner te selecteren. Zij mogen alles zelf bepalen en worden daarin niet gehinderd door wat ouders of andere autoriteitsfiguren voor hen wensen. Door zelf te kiezen welke vakjes zij aanvinken, ontsnappen de gebruikers aan de zware druk van traditie: zij breken met de verwachtingen van hun familie en de normen van de sociale kring waarbinnen zij zijn opgegroeid.

De tekst gaat verder onder de foto.

Dating app Tinder (Foto: ANP, Lex van Lieshout).

Vooroordelen zijn niet per definitie slecht
Die wens om jezelf los te worstelen van traditie en zelfstandig na te denken kunnen wij een ideaal van oordelen noemen dat 'onthecht' of 'vrij van vooroordelen' is. Met 'vooroordeel' bedoel ik wat is gegeven en niet gekozen: de invloed, bijvoorbeeld, van traditie, gewoonte, gebruik en opvoeding. Sinds de Verlichting gebruiken wij het begrip 'vooroordeel' misprijzend: het is verworden tot het tegenovergestelde van vrij, rationeel denken. De Duitse filosoof Immanuel Kant definieert Verlichting bijvoorbeeld als 'de emancipatie van het vooroordeel in het algemeen'. Maar is het dan, zoals Kant stelt, mogelijk om oordelen te vormen zonder enig vooroordeel? Is het om vrij te denken en tot goede oordelen te komen nodig om ons volledig te onttrekken aan vooroordelen? Ik meen van niet. Sommige vooroordelen bevorderen juist ons vermogen om goed te oordelen, in plaats van dat ze het in de weg zitten.

De keuze die wij uitoefenen op een datingsite is een goed voorbeeld van hoe de poging om vrij te breken van onze vooroordelen altijd mislukt en zelfs tot slechte oordeelsvorming kan leiden. Hoewel wij misschien geloven dat wij vrij zijn van vooroordelen als wij ons niet laten inperken door de opvattingen van onze ouders, worden wij (vaak onbewust) beïnvloed door andere vooroordelen. Denk aan de invloed van wat op dat moment doorgaat voor modieus, of de invloed van het uiterlijk en de stijl van filmsterren en supermodellen. Zulke niet erkende vooroordelen kunnen ons misleiden.

De opvattingen van onze ouders, familieleden en vrienden zijn vaak een informatievere vorm van vooroordeel dan de invloed van de laatste modes op het gebied van schoonheidsidealen of carrièresuccessen. De vooroordelen die wij opdoen uit de populaire cultuur zijn grotendeels onpersoonlijk, gebaseerd op een set generieke kenmerken die er niet in slagen om een partner te identificeren die ons unieke karakter complementeert. Hoeveel kenmerken wij ook specificeren voor we op de zoekknop klikken, wij genereren niet meer dan een gestandaardiseerd persoon. Ouders daarentegen zien het grote verhaal achter het leven van hun kinderen en zullen waarschijnlijk eerder een potentiële match maken op basis van het unieke karakter van hun kind.

Noch onze keuze op een datingsite, noch die van onze ouders is vrij van vooroordelen. Om de juiste partner te vinden, kunnen we geen van deze vooroordelen volgen zonder na te denken. We moeten eerst op date gaan met de persoon die onze ouders of de website aandragen en dan bepalen of hij of zij echt bij ons past.

Wat ik wil benadrukken is de schade die het idee dat we los van onze vooroordelen kunnen oordelen veroorzaakt. Wanneer wij denken dat wij ons vrijvechten van vooroordelen, beïnvloeden ze ons juist vaak op een manier die we op basis van onze rede zouden verwerpen. (Als wij wisten dat onze keuze op de website beïnvloed werd door de laatste modegrillen, zouden wij die waarschijnlijk heroverwegen.)

Zoals mijn analyse van datingwebsites suggereert, geloof ik dat wij de blijvende invloed van onze vooroordelen moeten erkennen, in een tijd waarin wij ons meer en meer beroepen op ons vermogen om zelfstandig te denken en een levenspad te volgen dat niet vooraf bepaald wordt door onze ouders, leraren of andere bronnen van autoriteit. Het vooroordeel, in de brede zin van wat ons wordt overgedragen in plaats van wat wij kiezen, speelt nog steeds een onmisbare rol in de manier waarop wij naar de wereld kijken en onszelf begrijpen. De invloeden, bijvoorbeeld, van het gezin waarin wij geboren worden, de buurt waarin wij opgroeien, het sociale en politieke raamwerk waarin wij leven, vormen nog steeds grotendeels onze aspiraties, onze definitie van succes en falen en wat wij verstaan onder een goed leven. Als wij deze vooroordelen verwerpen, verwerpen wij ook wat ons maakt tot wie wij zijn.

Wel of niet trouwen uit loyaliteit
Maar zodra we de plaats van vooroordelen erkennen, moeten we ook de kracht van de rede, het vermogen om kritisch te denken over vooroordelen, erkennen en verdedigen. Zelfs onze sterkste loyaliteiten, vooroordelen die we als vanzelfsprekend ervaren en nooit zouden opgeven, brengen vragen met zich mee. Bijvoorbeeld: moet ik trouwen met de persoon die mijn ouders aandragen, omdat ik loyaal aan ze ben? Of vraagt het respecteren van de liefde die ze me hebben bijgebracht juist van me dat ik trouw met de persoon van wie ik weet dat hij/zij beter bij mij past? Moet ik mijn schoonzoon vragen om manager te worden in mijn bedrijf of moet ik een vreemdeling aannemen die beter gekwalificeerd is? Moet ik stemmen op de kandidaat van wie ik het economische beleid het sterkst vind of op de kandidaat die dezelfde religieuze overtuigingen heeft als ik?

In al deze gevallen gaat het niet alleen om een losstaande beslissing (met wie ik moet trouwen, wie ik moet aannemen, op wie ik moet stemmen), maar staat de gehele betekenis en reikwijdte van bepaalde loyaliteiten op het spel (tegenover mijn ouders, mijn familie, mijn vak, mijn religie, mijn land). Dat we zelfs loyaliteiten die we zo vanzelfsprekend achten niet adequaat in praktijk kunnen brengen zonder dat we in aanraking komen met zulke vragen, laat de onmisbare rol van kritisch denken zien.

Om zowel de rede als het vooroordeel op waarde te schatten, moeten we onderkennen wat hun wederzijdse afhankelijkheid is. De rede kan niet volledig losstaan van het vooroordeel; er is geen andere bron van autoriteit op basis waarvan we met onze rede oordelen kunnen vellen. De rede werkt alleen wanneer het verbonden is aan een kader van eerder bepaalde verbintenissen. Dit kader, op zijn beurt, kan geen vaststaand geheel zijn dat ons vanzelf leidt naar onbetwistbare antwoorden.

De vooroordelen die we overnemen, bevatten altijd onduidelijkheden en vragen, hoe helder en ondubbelzinnig ze ook lijken. We kunnen alleen een vooroordeel volgen door verschillende interpretaties ervan te evalueren en hiervoor moeten we onze rede gebruiken. De vraag die we onszelf dus altijd moeten stellen wanneer we een oordeel moeten vellen, of het nu is op een datingsite, op kantoor of in een publieke ruimte, is niet 'hoe kan ik loskomen van al mijn vooroordelen en zelfstandig nadenken', maar 'is het vooroordeel dat ik heb geschikt, of verhelderend, in deze situatie?'

meer weten?

Dit essay verscheen eerder in aanloop naar het Brainwash festival op nrc.next en als blog op brainwashfestival.nl.