Volgens deze denker moet de liefde opnieuw uitgevonden worden

Clichématige en tegenstrijdige idealen over de liefde: we komen ze overal tegen. Voor we goed en wel van de middelbare school zijn, kennen we de doorgaans lege adviezen als 'volg je hart', 'wees gewoon jezelf' of 'als het echte liefde is, dan komt het vanzelf goed'.

Liefde wordt hoogdravend het belangrijkste en meest nastrevenswaardige in het leven genoemd, maar net zo gemakkelijk getypeerd als een spel of illusie. Als je het opneemt voor ware liefde, loop je kans om weggezet te worden als naïef of conservatief. En als je in lange relaties slechts het compromis en het verlies aan vrijheid ziet, word je snel beschouwd als tot eenzaamheid gedoemde cynicus.

Hoe kunnen we de banaliteit doorbreken die schuilgaat achter deze selectieve en tegenstrijdige omgang met liefde?

De Franse filosoof Alain Badiou (1937) spreekt in Ode aan de Liefde met hernieuwde diepgang over de erotische liefde. Badiou verkent de liefde langs verschillende wegen: filosofie, waarheid, kunst en politiek. Enkele voorbeelden: om de relatie tussen denken en liefde te beschrijven put hij uit de dichtkunst van Arthur Rimbaud en Fernando Pessoa; over de duurzaamheid van de liefde spreekt hij in relatie tot het toneel van Samuel Beckett; de intensiteit van de liefde vindt hij terug in Wagners Tristan und Isolde; over het verbond tussen liefde en waarheid gaat hij in gesprek met Plato en Søren Kierkegaard en over liefde en seks met Jacques Lacan. Het resultaat is een rijke opvatting van de liefde, die gepaard gaat met een scherpe tijdsdiagnose.

De liefde is in gevaar, zo waarschuwt Badiou ons, en daarom is het van groot belang dat we haar opnieuw uitvinden. De tegenstrijdigheid in liefdesopvattingen in het alledaagse westerse leven spiegelt de conflicterende opvattingen van liefde die in de filosofie bestaan. Zoals ideologische cliché's in tijdschriften, televisieseries, films en andere media onze dagelijkse verhouding tot liefde corrumperen, lijkt de liefde op het niveau van de theorie ingesloten door beperkte denkwijzen. Volgens Badiou is hier geenszins sprake van een onschuldige situatie. Welke liefdesopvattingen staan vandaag de dag een betere verhouding tot de liefde in de weg?

Het meest acute gevaar voor de liefde is volgens Badiou de prominente opvatting over liefde 'waarin veiligheid de boventoon voert'. In een reclamecampagne van de datingsite Meetic bijvoorbeeld, ziet hij een voorstelling van liefde die alle mogelijke vormen van risico uitbant. Online dating propageert dat op basis van de informatie die je vooraf over je potentiële partner kan verzamelen, je jouw liefde niet alleen kan arrangeren, maar zelfs kan garanderen dat je niet teleurgesteld zal raken, verlaten zal worden, of geconfronteerd zal worden met onzekerheden en verrassingen.

De campagne bevatte uitspraken als: 'Laat de liefde niet aan het toeval over!' en 'Je kan verliefd zijn zonder voor iemand te vallen!'. Ondertussen heeft Meetic zelfs een persoonlijke datingbot 'Lara' gelanceerd die helpt in het zoeken van de perfecte match:

De tekst loopt door onder de video.

De Franse datingbot Lara van Meetic helpt je bij het vinden van je match.

Achter deze boodschap zit volgens Badiou een commercieel-juridische opvatting van liefde, die stelt dat liefde uiteindelijk een contract is, gesloten op basis van eigenbelang en ingecalculeerde wederzijdse voordelen.

Verlangen naar veiligheid en zelfbescherming zijn eveneens dominant in wat Badiou de sceptische opvatting noemt. De scepticus ziet liefde als een illusie, een 'imaginair likje verf over het reële van seks' en schrijft zich liever in op de ideologie van het orgasme. Volgens hem of haar is alleen het seksuele verlangen en de seksuele bevrediging werkelijk en nastrevenswaardig, al de rest is klatergoud.

De commerciële en sceptische opvattingen van liefde spelen in op de angst om onze eigen leefwijzen, idealen en zelfbeeld op het spel te zetten, en beloven ons dat liefde mogelijk is zonder inbreuk op ons comfort en onze identiteit. Karige en reductionistische opvattingen over liefde, aldus Badiou. Juist door het risico dat zij met zich meebrengt, juist door de heftige confrontatie met een andere leefwijze, kan de liefde een geschenk aan het leven zijn dat het intensiteit en betekenis verleent.

Moeten we dan terug naar een opvatting over liefde als eenwording? Nee, want ideologieën van samensmelting waarbij de ander je zogenaamd compleet maakt, vormen volgens Badiou eveneens een bedreiging voor de liefde. Die romantische opvatting draait om 'de extase van de ontmoeting' waarin het vuur van de eerste momenten tot eenwording moet leiden. De romanticus neemt de schommelingen, dissonanties en geduldige aandacht niet serieus die bij een langdurige relatie komen kijken. Ook de westerse religieuze traditie waarin liefde haar realisatie vindt in het huwelijk voor God, plichtsgetrouwheid en een kind, vormt een ideologische bedreiging voor de liefde.

Tegenover dit denken in termen van eenheid plaatst Badiou een opvatting van liefde vanuit differentie, dat wil zeggen vanuit het verschillend-zijn van de twee geliefden. Liefde maakt het mogelijk voor twee individuen om – juist vanwege hun anders-zijn – opnieuw naar de wereld te kijken, een nieuwe invulling aan het leven te geven. Badiou formuleert het prachtig wanneer hij schrijft: 'Liefde is altijd de mogelijkheid om bij de geboorte van de wereld te zijn.'

Juist het risico dat de liefde met zich meebrengt, juist de inbreuk die ze doet op de eigen leefwereld, is bron van haar verbijsterende kracht. Het gaat er hier natuurlijk niet alleen om dat je beïnvloed wordt door je partner, nieuwe overtuigingen vormt en nieuwe activiteiten doet. Het gaat Badiou om de ervaring dat de wereld nu voor altijd veranderd is: de natuur, je huis, seks, vriendschap, familie, werk, politiek, kunst, je spiegelbeeld – alles ziet er anders uit. Niet omdat je nu door de ogen van de ander kijkt – dat is niet mogelijk – maar omdat het samenzijn in liefde voor beiden nieuwe belevenissen creëert.

Liefde is een avontuur waarin het verschil met de ander nooit opgeheven wordt. Maar, en dit is volgens Badiou belangrijk, liefde doet ook een beroep op ons. Op ieder mogelijk scharnierpunt in een liefde – de ontmoeting, seks, vakantie, samenwonen enzovoorts – vraagt liefde om inzet, creativiteit en herhaling. Inzet omdat je in de liefde zelf op het spel staat, creativiteit omdat de verandering nieuwe mogelijkheden biedt en herhaling omdat het volgens Badiou van belang is dat de intensiteit van de liefdesontmoeting op latere momenten opnieuw aangezwengeld wordt.

Doen we dit niet, dan wacht ons onverschilligheid, verstarring en sleur. Doen we het wel, dan kan liefde meer zijn dan alleen bevlogenheid, en zelfs de mogelijkheid zijn van 'de tijd om de eeuwigheid te ontvangen'. Dat wil zeggen: de verandering van een toevallige ontmoeting in een als noodzakelijk ervaren samenzijn. Bijzonder genoeg zegt dit vrij weinig over de werkelijke duur van een relatie.

Het gaat Badiou om een bepaalde houding die de geliefden, met het volle bewustzijn dat hun relatie mogelijk maar van korte duur is, eigenwijs trouw zijn aan de eeuwigheidservaring van het 'ik hou van je' – zelfs als het een verloren of vroegere liefde betreft! Liefde is niet zomaar een avontuur, maar 'een koppig avontuur'.

Deze tekst is een bewerking van een essay dat eerder verscheen op OFF magazine.

Ype de Boer is een van de sprekers op Brainwash Festival (28 oktober), waar hij in zal gaan op de aantrekkingskracht van het mysterieuze werk van de Japanse schrijver Murakami.