1917 laat zien wat oorlog in diepste wezen is

Het landschap van niemandsland is als een doolhof uit een nachtmerrie. Loopgraven ogenschijnlijk willekeurig gekerfd in de heidevelden van Noord-Frankrijk. Bomkraters zo diep dat je er misschien wel nooit meer uitkomt wanneer je erin valt. En overal kadavers, van dieren, van mensen, verstrooid tussen verschroeide bomen en planten — een totaalbeeld vormend dat wrang is, absurd, in alles onmenselijk en onnatuurlijk.

Hier moeten twee Britse soldaten, Schofield en Blake, een weg zien te vinden om vele kilometers verderop een levensbelangrijke boodschap aan de bevelvoerder van het tweede bataljon van het Devonshire-regiment af te leveren: stop de aanval tegen de Duitsers. Gaat die wel door, dan treden 1600 manschappen een wisse dood tegemoet.

De vorm die regisseur Sam Mendes voor zijn film heeft gekozen — het hele verhaal verteld in een enkel shot zonder een duidelijke montagebreuk — raakt de kern. Doordat de camera constant bij Schofield en Blake is, zien wij alleen wat zij zien, met als gevolg een vernauwde werkelijkheid, een beperkt blikveld. Dat wil zeggen: gebeurtenissen hebben geen enkele oorzaak en gevolg, ze vinden plaats, dat is het enige wat je erover kunt zeggen.

Misschien raakt dat de tijdgeest, dacht ik toen de Iraanse generaal Qassem Soleimani omkwam bij een Amerikaanse drone-aanval en het even leek of de Derde Wereldoorlog op uitbreken stond. Het lijkt of we constant op het randje staan — van oorlog, van catastrofale klimaatsverandering, van desastreuze, globale immigratiestromen — en er hoeft maar iets te gebeuren en we storten de afgrond in zonder dat we weten hoe dat nu gekomen is en wat de gevolgen zullen zijn.

Zelfs de deskundigen weten het niet meer. Rob de Wijk, hoogleraar internationale relaties en veiligheid aan de Universiteit Leiden, gist in het dagblad Trouw dat de Amerikanen zich wellicht in de voet hebben geschoten met de liquidatie van Soleimani. Immers, hierdoor is de positie van Iran in Irak en die van de ayatollahs in Iran verstevigd; het Iraakse parlement wil dat de Amerikaanse troepen vertrekken en in het land dreigt een burgeroorlog; de terreurbeweging Islamitische Staat wacht af hoe het van deze chaos gebruik kan maken. De Wijk: 'Omdat dit allemaal kon worden voorzien, is het mij een raadsel waarom Soleimani dood moest.'

De afwezigheid van logica brengt onzekerheid, maar ook een gevaarlijke vorm van bevrijding, zeker op het niveau van het oorlogstheater zelf. Het angstwekkende is dat menselijk gedrag onvoorspelbaar wordt, in 1917 zo treffend verbeeld door regisseur Mendes' stijlfiguur van het enkele shot.

Neem dit voorbeeld: in het niemandsland in Noord-Frankrijk komen Schofield en Blake bij een verlaten boerderij aan. Even respijt van het geweld, zo lijkt het. Maar niet voor lang. In de lucht merken ze een gevecht op tussen twee Britse toestellen en een Duits vliegtuig. Even later wordt de Duitser geraakt. Hij maakt een noodlanding op de boerderij — vlakbij Schofield en Blake. De twee Engelse soldaten halen de Duitser uit de brandende cabine. Terwijl Schofield zoekt naar wat water voor de gewonde, gebeurt er achter zijn rug iets wat hij en zijn makker duidelijk niet hadden zien aankomen: de op sterven na dode Duitser trekt een mes en valt zijn redders aan.

Zo sleurt de film ons mee in een spiraal van steeds groter wordende absurditeit, wetteloosheid en uiteindelijk de totale anarchie. De boodschap lijkt: in oorlog kun je niets anders dan dit verwachten, dit is wat oorlog in zijn diepste wezen is. Het probleem hiermee is evenwel dat een mens zo niet kan leven. We hebben rationaliteit nodig, wetten, organisatie — we zoeken naar zingeving. En die is nu juist in toenemende mate afwezig in het huidige klimaat.

In NRC Handelsblad schrijft politiek filosoof Luuk van Middelaar over de 'overspannen reacties' op de aanslag op Soleimani. Zo vergeleek de Duitse pers de liquidatie met het op 28 juni 1914 in Sarajevo geloste fatale pistoolschot op de Oostenrijkse troonopvolger, dat tot de Eerste Wereldoorlog leidde. Van Middelaar leest hierin een 'diepere onzekerheid over onze positionering in de tijd'. Hij schrijft: 'We weten sinds enkele jaren niet meer in welk tijdperk we leven, naar welke toekomst we op weg zijn. Voor ons vooral veel mist. En zo kan één gebeurtenis ons tijdskompas al ontwrichten, (en) ligt de Apocalyps steeds om de hoek.'

Dit snijdt hout — dit zie je precies zo in 1917. Zonder de vastigheid die logica brengt — de capaciteit om gebeurtenissen te koppelen aan oorzaak en gevolg — vallen de grenzen van onze beschaving weg. Het mooie aan Mendes' film is dat je de repercussies van de 'Apocalyps' meemaakt aan de hand van de wedervaringen van die twee soldaten — uiteindelijk alleen Schofield die dan toch aankomt bij de Devonshire-legerafdeling waar hij zijn boodschap overhandigt aan de bevelvoerder.

Dan volgt er een schitterend beeld waarin veel betekenis zit: de Devonshire zet de aanval in, de manschappen in de loopgraven gaan over the top, van rechts naar links in het beeld rennend. Maar Schofield moet ergens anders naar toe: hij rent vanuit het midden van het beeld, vanuit de diepte, in de richting van ons, de kijkers. Maar het lijkt net of hij nergens naartoe gaat, meegesleurd door de waanzin van de werkelijkheid, de oneindigheid in.

Dat rennen is prachtig om te zien. Schofield is als een falende Hermes, een struikelende boodschapper waarover geen god tevreden kan zijn. En zo is de chaos compleet. Als reactie op de nachtmerrie van willekeur kan de mens niets anders dan: rennen. Maar waarheen dan, wat is het doel van dat rennen? Om een boodschap over te dragen? Slechts ten delen (zonder iets van het verhaal te verklappen). Het werkelijke doel van het rennen is simpelweg: rennen. Nog een keer die politiek filosoof: voor ons vooral veel mist.

1917, winnaar van twee Golden Globes, is nu in de bioscoop.