Hoe ga je om met haat die zo diep in je zit dat je het bestaan ervan niet eens weet? Deze vraag rijst nu de controverse rondom Hollywood-acteur Liam Neeson, die zich in een interview een racist van het ergste soort heeft getoond, internationaal voorpaginanieuws is.

In alle commotie treedt een verhaalvorm op de voorgrond die bijna zo oud als de mens zelf is: de wraaktragedie. Saillant detail: Neeson, een serieuze acteur die onlangs schitterde in Widows, waarin hij de rol speelt van een dief getrouwd met uitgerekend een zwarte vrouw (Viola Davis), maakte in de laatste jaren een handvol reactionaire, populaire films waarin personages met grof geweld wraak nemen.

Tekst loopt door onder de video.

Trailer Widows (2018) - regie Steve McQueen.

Even terug naar de feiten: in een gesprek in New York met een journalist van de Britse krant The Independent ter promotie van zijn nieuwste film Cold Pursuit vertelde Neeson opeens over een incident jaren geleden. Een goede vriendin van hem werd verkracht. Neeson vroeg aan haar wie de dader was. Dat wist ze niet. Vervolgens vroeg hij: welke huidskleur? De vriendin zei: zwart.

In de dagen daarna, vertelde Neeson, bezocht hij 'bepaalde gebieden' gewapend met een gummistok.

'Ik schaam me dat ik dit moet zeggen — ik deed dat pakweg een week lang — maar ik hoopte dus dat iemand… een 'black bastard' (Neeson duidde aanhalingstekens met zijn vingers aan) uit een kroeg zou komen en mij dan zou confronteren over iets, weet je wat ik bedoel? Zodat ik hem… kon vermoorden.'

Volgens de journalist was Neeson zich ervan bewust hoe schokkend zijn verhaal overkwam. Hij voegde eraan toe: 'Het was verschrikkelijk, verschrikkelijk, dat ik dat had gedaan. Ik heb er nooit over gesproken. Ik leerde wel een les hieruit, toen ik tot m'n zinnen kwam.'

Nu is de vraag: wat is de les? Zelf is Neeson hier tamelijk warrig over. Ook in de dagen na het interview, toen hij van racisme beschuldigd werd en de producent van zijn film de première afzegde.

Neeson heeft een hele carrière gebouwd op verhalen waarin wraak en tragedie hand aan hand gaan. Maar hiermee is hij, noch de makers van de films waarin hij speelt, uniek. De wraaktragedie is zo oud als onze cultuur zelf. In de toneelstukken van de oude Grieken, Aeschylus, Sophokles en Euripides, keert wraak als thema consequent terug. Het specifieke genre van de 'wraaktragedie' kwam later tot wasdom in het werk van de Romeinse schrijver en stoïcijnse filosoof Seneca. En diens werk had weer een grote invloed op Shakespeare. Vooral in Hamlet en Titus Andronicus staat het thema wraak centraal.

Wraaktragedies als deze volgen een vast schema. Er is een realistische uitbeelding van geweld op het podium; gekte is aanwezig bij de personages; soms is er sprake van marteling; via een 'verhaal binnen het verhaal' — bijvoorbeeld het toneelstuk van bezoekende spelers in Hamlet — wordt de schuldige subtiel ontmaskerd; en de wraakzoeker komt oog in oog te staan met zijn eigen geweldsinstinct (zie wederom Hamlet).

Het boeiende is dat al deze elementen aanwezig zijn in het verhaal dat Neeson tegenover de journalist van The Independent vertelde. Dat niet alleen: ze komen ook voor in de wraakfilms waarin Neeson speelt, vooral de Taken-serie waarin de acteur de rol speelt van een vader wiens dochter wordt gekidnapt.

Ook is frappant dat Neeson zich hiermee in een lange rij van personages voegt die in vele filmverhalen precies hetzelfde wraaktragedie-traject volgt als die gevestigd door de Grieken, de Romeinen en later vooral Shakespeare. Het beste voorbeeld van deze moderne verhalen is de Death Wish-serie uit de jaren tachtig waarin Charles Bronson de rol van Paul Kesey vertolkt, een architect wiens vrouw en dochter worden verkracht door overvallers.

Nog opvallender is dat Kesey vervolgens — precies als Neeson in het echt — later door de straten doolt, hopende dat hij wordt aangevallen door 'iemand', zodat hij die persoon kan doden. Gauw is het hek van de dam. En verandert Kesey in een seriemoordenaar van straatcriminelen.

Terug naar Neeson: dat hij een racist was, of is, wist hij niet eens. Om duidelijk te zijn: zijn verhaal over zijn wraakgevoelens jegens zwarte mensen kan niet anders worden geïnterpreteerd dan als een voorbeeld van 'onbewust racisme'. Dat kwam pas naar de oppervlakte door het trauma van zijn vriendin die verkracht werd.

Dit geeft aan hoe diep haat in de mens kan zitten. En racisme is niets anders dan een vorm van haat. De oplossing is die van Seneca en Shakespeare, namelijk het confronteren van haat en wat dit betreft het accepteren van je eigen falen. Hamlet, bijvoorbeeld, twijfelt over wat hem te doen staat. Moet hij zelf gaan moorden? In ieder geval: het ontmaskeren van de daders. Maar belangrijker: het wraakmotief ontketent in Hamlet een proces van naar binnen kijken, van zichzelf begrijpen.

Zou precies dit bij Neeson aan de hand zijn? Opvallend was dat zijn ontboezeming bijval vond van de Engelse oud-voetballer John Barnes, die zich in de laatste jaren heeft ontpopt als een activist voor het verbeteren van raciale verhoudingen in Groot-Brittannië. Volgens Barnes verdient Neeson steun, omdat hij dapper genoeg was om zijn eigen haat, het racisme in hem, te onderkennen en er iets aan te doen.

Of dit genoeg zal zijn om Neeson te redden moet maar blijken. Vast staat dat zijn verhaal niet nieuw is. Dat is immers ook het oerverhaal van de mens, een falend wezen, vol haat, maar desalniettemin ertoe in staat kennis over deze dingen en daarmee ook over zichzelf in te winnen — via verhalen als de wraaktragedie.