Winter is coming: hoe angst onze wereld regeert

De winter komt er dus aan?
'We zijn op dit moment al getuige van een verschuiving in geopolitieke machtsverhoudingen. De meest recente internationale orde was gebaseerd op de centrale plek die de Verenigde Staten innam. Maar Amerika heeft ervoor gekozen om zich van de wereld te onttrekken. Op verschillende niveaus is het oude systeem gestorven, zonder dat er een nieuw systeem voor in de plaats is gekomen. De VS is weliswaar nog steeds een machtige natie die zijn belangen in de wereld verdedigt en deze positie ook wil behouden, maar dat is niet hetzelfde als een machtige natie die scheidsrechter speelt in de wereld, en daarbij wereldwijd sturing geeft aan de belangen van alle betrokken landen.'

'Het Amerika van gisteren was een scheidsrechter in de wereld, en een voorvechter van democratie. Dat is niet meer zo. De VS gedraagt zich te gevaarlijk, het werkt niet in het belang van allen, en het schendt de principes van democratie. Dat is dus een kolossale verschuiving. Het is alsof je een puzzel hebt gemaakt die de wereld vertegenwoordigt, en dan het centrale stukje verwijdert, wat de Verenigde Staten is. De rest is veel fragieler omdat het centrum verdwenen is.'

'Europa is niet verenigd genoeg. We hebben de middelen niet, omdat we verdeeld zijn. En we hebben de wil niet. Weinig landen zien Europa als macht in de klassieke zin van het woord. Europa heeft hard power (militaire en economische middelen) nodig, omdat we niet langer beschermd worden door de VS. We staan alleen.'

Daarom ervaren mensen op dit moment een gevoel van leegte, een gevoel van chaos?
'Ten tijde van de Koude Oorlog leefden we in een bipolaire wereld, met de Verenigde Staten en de Sovjet Unie als de twee polen waar de politieke betrekkingen zich omheen bewogen. Daarvoor hadden we te maken met een multipolaire wereld, wat de oude balans van macht van Europa was waarin vijf machten de dienst uitmaakten. Nu bevinden we ons grotendeels in een apolaire wereld, zonder centrale macht. Hoogstwaarschijnlijk zal China een grote rol gaan spelen, maar op dit moment is nog geen nieuwe wereldmacht ten tonele getreden die het stokje van de VS overneemt. Deze verschuiving van het evenwicht zorgt voor een diep gevoel van angst voor een chaotische wereld. Dit gaat gepaard met de realisatie dat je geopolitiek niet langer kan negeren, het is té belangrijk voor ieder van ons allen geworden. Het is onderdeel van je leven, en is er zeer bepalend voor. Zelfs als je geen interesse hebt in geopolitiek, zal de geopolitiek jou vinden en op je deur komen kloppen.'

U schrijft dat winter is coming een cultstatus heeft gekregen, omdat hierin al onze bange voorgevoelens besloten liggen over een steeds chaotischere wereld.
'Angst is het onderliggende motief. Dat is natuurlijk niets nieuws. Wat wel nieuw is, is angst in een tijdperk van globalisering. We leven in een wereld die op verregaande wijze verbonden is, wat wederzijdse afhankelijkheid en transparantie betekent. De informatierevolutie geeft je 24 uur per dag, 7 dagen per week nieuwsprogramma's die je dwingen om voortdurend bang te zijn. Goed nieuws is geen nieuws. Dus concentreren zij zich op het slechte nieuws. Met als gevolg de verspreiding van culturele angst.'

Tekst loopt door onder de video.

Game of Thrones: winter is here.

'Deze angst is niet altijd legitiem, maar is vaak overdreven. Neem het migrantenvraagstuk. Als je kijkt naar de demografie van Europa, zie je dat we migranten nodig hebben. We zijn aan het vergrijzen. Maar emotioneel wijzen we ze af. Deels omdat ze anders zijn, en deels omdat we ons identiteitsgevoel kwijt zijn. We sluiten onszelf af, omdat we niet weten wie we zijn. Dat is een enorm probleem. In tijden van globalisering zou je ideaal gezien verschillende identiteiten hebben: in mijn geval als Fransman, als politicoloog, als televisieserie-fan. Maar als je niet zeker bent van je identiteit, is het veel ingewikkelder je te verhouden tot de wereld.'

Hoe maak je onderscheid tussen werkelijke en ingebeelde angsten?
'Dat is een ingewikkelde vraag. Je moet een hiërarchie van angsten opstellen. Wat is het meest gevaarlijk? Ik zou zeggen dat we de Russische en Chinese dreiging niet moeten laten overschaduwen door islamitisch fundamentalisme, zeker nadat IS verslagen werd in Irak en Syrië. Maar emotioneel gezien zijn we veel bezorgder over terroristische aanvallen, die ons op ieder moment direct kunnen bedreigen, dan over de Chinese dreiging die ons niet op dagelijkse basis destabiliseert. Terwijl dit een veel grotere uitdaging is op de lange termijn. Emoties zitten zo in elkaar dat zij jou beheersen, veel meer dan dat jij hen beheerst. Het is belangrijk om je ogen niet te sluiten voor dreiging, maar jezelf tegelijkertijd niet toe te staan gedomineerd te worden door angst. Niet bang zijn kan suïcidaal zijn, als een konijn die de jager negeert. Het belangrijkste is om niet obsessief te zijn.'

Welke rol spelen emoties in geopolitiek?
'Onze emoties zijn te negeren krachten op het wereldtoneel. In een context van onzekerheid en het ontbreken van ordening is angst onvermijdelijk. Dat zien we terug in de series die we kijken. Zo verbeeldt Game of Thrones de angst voor chaos en barbaarse toestanden, en laat House of Cards de angst voor ondergang zien die verbonden is met de crisis in de democratie. 'Democracy is so overrated', zegt Frank Underwood met zijn blik strak in de camera, nadat hij op slinkse wijze vice-president is geworden zonder verkozen te zijn door de kiezer. Eerder dachten we dat 'het einde van de geschiedenis' was ingeluid, wat inhoudt dat democratie het enige bestuursmodel zou zijn, dat zich zou verspreiden over de hele wereld. Waar de dominostenen in de jaren 90 in de goede richting leken te vallen en eenwording van de wereld tot stand zou komen rondom democratische principes, is vandaag het tegendeel het geval. Dat zien we met Salvini in Italië, Bolsonaro in Brazilië, Trump in de Verenigde Staten en Orbán in Hongarije. Zo gaan we van het einde van de geschiedenis naar het einde van de hoop.'

Heeft Underwood gelijk, wordt democratie overschat?
'Tijdens de Britse parlementsverkiezingen van 2015 zat ik in de metro in Londen, waar ik posters zag van Underwood, met die gevleugelde woorden 'Democracy is so overrated.' Toen ik bovengronds kwam, waren mensen druk in de weer om kiezers te overtuigen te gaan stemmen. Ondanks de dreiging van terrorisme deden mensen hun democratische plicht. En ik zei tegen mezelf: 'Underwood moet de kracht van democratie niet onderschatten. Hij heeft ongelijk, en Charles Montesquieu en Winston Churchill hadden gelijk: je moet macht spreiden om het in balans te houden, en democratie is de slechtste regeringsvorm – met uitzondering van alle anderen.'

meer weten?

Dominique Moïsi is de auteur van Triomf van de Angst. De geopolitiek van series, waarin hij aan de hand van beroemde series als Game of Thrones en House of Cards een inkijkje geeft in de machten op het wereldtoneel.