Kunnen we leven in een wereld waarin verlossing onmogelijk is? Dat is de kernvraag in Joker, de nieuwe film over de kakelende clown uit de titel, aartsrivaal van superheld Batman die in het verhaal vrijwel afwezig is.

In Joker speelt Joaquin Phoenix de rol van Arthur Fleck, een man van in de dertig die voor zijn moeder zorgt die bij hem in een appartement in Gotham City woont. Arthur werkt als clown en droomt van een carrière als stand-upcomedian.

Maar om hem heen stort de wereld in. Werkloosheid, geweld op straat, rijken die rijker worden, armen die steeds minder hebben, al helemaal geen toegang tot gezondheidszorg. Dat laatste heeft Arthur dringend nodig: hij lijdt aan depressie en heeft last van psychotische stoornissen.

Op een dag stelt Arthur een vraag die zijn leven verandert: 'Ligt het aan mij of wordt de wereld steeds gekker?' Hij komt tot de conclusie dat hier geen antwoord op mogelijk is. Als er dan geen enkele betekenis te distilleren valt uit het leven, als het idee alleen al van 'zingeving' belachelijk is, waar praten we dan nog over? Dat is de strekking van Arthurs conclusie, het zaadje dat leidt tot zijn transformatie tot de Joker, latere aartsvijand van Batman (pas aan het einde van Joker is er een scène die dient als voorspel voor de komst van deze superheld).

Joker maakt véél los. Eerder dit jaar won de film de Gouden Leeuw op het filmfestival van Venetië, maar nu gaan er steeds meer stemmen op dat Joker 'gevaarlijk' is, dat het werk mensen zou kunnen aanzetten tot geweld. Ook vraagt de criticus van Time Magazine af wat de film nu precies wil vertellen. Ze schrijft dat geweld de Joker meer controle geeft en hem 'minder pathetisch' laat voelen. 'Maar deze pathologie kennen we wel in Amerika waar een schietpartij of een poging tot geweld door een gast als Arthur praktisch wekelijks plaatsvindt.'

Reacties zoals deze lijken mij op zich een teken des tijds, een voorbeeld van de wijze waarop de waan van de dag, vaak ingegeven door morele paniek, de kritische blik in de weg zit.

Misschien is een kijkwijzer handig voor Joker. Een bijsluiter. Iets van achtergrond over de vreemde, volkomen ontredderde figuren in dit verhaal. Regisseur Todd Phillips borduurt voort op obscure mythen en legendes, in eerste instantie op personages die midden jaren dertig werden gecreëerd voor een medium dat inmiddels voor de meeste mensen een ver van mijn bedshow is geworden, namelijk de Amerikaanse comics. (Natuurlijk, de superheldenfilm overheerst in de populaire cultuur, maar stripboeken lezen weinigen nog in Europa.)

Wat nu als er géén held is om ons te redden van onze wereld vol chaos? Zo'n god is er dus niet in Joker.

De ontstaansgeschiedenis van getekende helden en schurken gaat ver terug, uiteraard naar de literatuur van de Oudheid, maar voor de doeleinden van dit stuk is het interessant om specifiek naar de zestiende eeuw te kijken, toen rabbijn Juda Löw ben Betsabel in Praag verhalen over de Golem vertelde, een (super)wezen gemaakt van klei dat het Joodse volk behoedt voor onderdrukking, wreedheden en vervolgingen.

Deze geschiedenis keert terug in het werk van de Amerikaanse romancier Michael Chabon, in zijn The Amazing Adventures of Kavalier & Clay (2000), over twee Joodse neefjes die tijdens de Tweede Wereldoorlog uit Praag ontsnappen en zich in New York vestigen waar ze aan de wieg staan van de geboorte van de comics-industrie. Een van de personages die ze creëren is de anti-facistische superheld The Escapist. Hun belangrijkste inspiratiebron: de Golem-legende van rabbijn Löw.

In dit fragment uit Cabons roman zien we een kernelement van de superheld-mythe: de belofte van verlossing.

The shaping of a golem, to [Joe] was a gesture of hope, offered against hope, in a time of desperation. It was the expression of a yearning that a few magic words and an artful hand might produce something-- one poor, dumb, powerful thing-- exempt from the crushing strictures, from the ills, cruelties, and inevitable failures of the greater Creation. It was the voicing of a vain wish, when you got down to it, to escape. To slip, like the Escapist, free of the entangling chain of reality and the straitjacket of physical laws.

Hier komen we bij het grote verschil tussen het klassieke superheldverhaal, te zien in de meeste moderne superheldenfilms, en films en verhalen zoals Joker, die de conventies van dat verhaal ondermijnen door het element 'verlossing' doelbewust te negeren. De vraag is: wat nu als er géén held is om ons te redden van het 'onvermijdelijke falen van de Schepping', zoals Chabon schrijft? Want dat is wat de klassieke superhelden doen: ze verschijnen als een duveltje uit een doos om orde te scheppen, zoals een god, in wat anderszins een wereld vol chaos is. Zo'n god is er dus niet in Joker.

Het bestaansrecht van het Joker-personage is gebaseerd op de wetenschap dat het omarmen van het absurde de enige, mogelijke manier is om te leven. Vandaar zijn maniakale lach, een kakel die op zich een oproep tot opstand is, een wapenspreuk voor mensen zoals hij, die er geen vertrouwen meer in hebben dat het leven betekenis heeft.

Dat maakt het voor de kijker naar Joker onmogelijk te ontsnappen; je bent gedwongen mee te gaan in het nihilisme van het hoofdpersonage. Maar dit is lang niet zo erg als veel critici betogen. Afgezien van het onder ogen zien van de existentiële crisis van Arthur is het misschien juist goed om een keer een verhaal mee te maken vanuit het perspectief van het slachtoffer. Zo dwingt de film je hapklare boodschappen over een magische verlossing in te ruilen voor empathie met mensen geconfronteerd met harde realiteiten.

De film speelt een duivels spel met het idee dat wij mensen hechten aan het geloof, dat we maar graag willen denken dat iets of iemand 'alles' weer goed en nieuw zal maken, dat het idee van het leven als grap zal veranderen in een visie op het leven vol betekenis. En jawel, aan het einde van de film maken we zijn symbolische geboorte mee: de duistere ridder (of die 'vliegende rat', zoals de Joker hem noemt). Batman komt ons redden. Dat mag zo zijn, maar dat gebeurt niet in deze film. Juist dit maakt Joker zo inspirerend, zelfs revolutionair.