Wat zijn 'werkelijkheid' en 'waarheid'? Hebben deze dingen waarde voor mij? De virtual-realityinstallatie Chalkroom van de Amerikaanse performancekunstenaar Laurie Anderson roept eeuwenoude vragen op. Maar wie in het kunstwerk gaat rondvliegen, vindt nieuwe antwoorden.

Half afwezig — drukke dag, afspraak over een halfuur — stap ik het hokje in Filmmuseum EYE in waar twee medewerkers mij nét iets te streng gebieden op een krukje te gaan zitten, waarna ze mij de gezichtsbril opdoen. Virtual reality. Wat een saaiheid, dacht ik. Ook al gaat het om de installatie Chalkroom van de gevierde Amerikaanse performancekunstenaar Laurie Anderson. Maar goed, we gaan het doen, iedereen praat erover, het is 'belangrijk' (not).

Angst. Dat is de eerste emotie. Wat in hemelsnaam?! Alles om mij heen is zwart met witte figuurtjes die als sterren in de nacht schijnen. Ik draai mijn hoofd en zie dat het gaat om woorden en tekeningen op 'schrijfborden' die 'muren' van 'kamers' vormen. Ik kan bewegen, merk ik. Sterker, ik kan vliegen. Het is gek: hoe hoger ik kom, hoe minder bang ik ben. Nu is de wereld realistisch: ik schiet zoals Neo in The Matrix voorbij wolkenkrabbers waarvan de ramen verlicht zijn. Mijn bestemming is de hemel. Stel dat ik die bereik…

Dan tikt iemand mij op de schouder. Het is een meisje. Een van de medewerkers die mij de bril op heeft gedaan. 'Je bent alleen maar aan het vliegen,' zegt ze, 'ga eens ergens stilzitten, anders is het zonde van je tijd.'

Het treft me dat haar opmerking, goedbedoeld, een betekenis heeft die niet alleen van toepassing is op hoe je Chalkroom het beste kan beleven. Of moet je zeggen: het beste kan ervaren? Wat is het verschil tussen een ervaring en een belevenis? Heb je iets meer aan de een dan aan de andere, is de een 'beter' dan de andere?

Tekst loopt door onder de video.

Chalkroom - Laurie Anderson.

Zoals blijkt uit de enorme populariteit van installaties zoals die van Laurie Anderson — het programma in EYE dat iets meer dan een week duurde, was binnen een mum van tijd uitverkocht — ondergaat virtual reality als technologie én als kunstvorm momenteel een bloeitijdperk.

In NRC Handelsblad buigt Christiaan Weijts zich over het fenomeen. Hij schrijft: 'Virtuele simulaties bieden belevenissen, geen werkelijke ervaringen die ons diepgaander raken en veranderen, en waar altijd echt contact met echte anderen aan te pas komt.'

Na Chalkroom weet ik niet of ik het hiermee eens kan zijn. Het is waar: je komt in Andersons installatie geen andere mensen tegen, waardoor 'echt contact' niet in het spel is. Aan de andere kant is het wel degelijk mogelijk een 'echte ervaring' in virtual reality te hebben — juist wanneer je ergens stil blijft staan of zitten. Bovendien, een beleving kan ook echt zijn, nietwaar?

Met de controllers roep ik een menu op en kies ik een kamer. Ik kom terecht in een ruimte waar een boom staat. Die is zoals alle andere figuren met krijt getekend, althans zo lijkt het. De muziek is zacht en geruststellend. Dan verandert de toon in iets meer dreigend. Ik zak door de bladeren heen naar beneden.

Andersons stem klinkt: '… en je realiseert je, dingen zijn gemaakt van woorden.' Om mij heen zie ik bladeren in de vorm van letters met een neon-achtig schijnsel. Beneden kom ik tot stilstand terwijl de 'bladeren' nog steeds naar beneden fladderen. Maar er is nog iets: het is alsof de boom op een spiegeloppervlakte staat. Wat zou betekenen dat er geen bodem is, dat er geen vastigheid onder mij is, geen boven of onder, maar alleen 'ruimte'.

Opnieuw neemt angst bezit van mij: het gevoel dat er geen houvast is, dat hier totaal andere regels gelden. En dat ik helemaal alleen ben. Ik ben in de Chalkroom. Maar eigenlijk ben ik 'in' mezelf.

Interessant is dat dat Anderson haar werk bestempelt als een vorm van dromen. En dat vliegen 'de directe inspiratie' voor het werk was. Het gebruik van krijt, zegt ze, geeft het werk een tastbaarheid die we niet eerder in virtual-realitywerken hebben gezien.

Hiermee vermengen 'echt' en 'droom' zich met elkaar. Zo bezien is de strikte scheiding tussen belevenis en ervaring minder eenduidig dan we denken. Constant vliegen — als 'belevenis' waarbij het puur gaat om het voelen van de prikkels van sensorische input — en stilzitten — als een 'ervaring' waarbij de werkelijkheid een directe rol speelt in het stimuleren van het denken — zijn dan niet meer twee verschillende dingen. Maar dit roept weer andere vragen op: wat is 'werkelijkheid' en 'waarheid'? Hebben deze dingen waarde voor mij?

Anderson noemt Chalkroom een 'bibliotheek van verhalen'. En: 'Niemand zal ze ooit allemaal vinden.' Maar de verhalen zijn er in de vorm van al die fladderende letters en obscure teksten. Wie tijd heeft, vindt ze. Tijd. Misschien wel een leeftijd. Ik had vijftien minuten in de Chalkroom. Ik had niets gevonden, geen enkel verhaal, geen enkele waarheid. Ik vloog alleen maar.

Later dacht ik, dat is het hele punt: de belevenis — gevoel — is een verhaal op zich. Het idee van gevoel als waarheid — het biedt weinig houvast, maar het is onmiskenbaar aanwezig in dit kunstwerk. Chalkroom dwingt je de werkelijkheid vanuit een nieuwe hoek te benaderen, zodat je het ook anders kunt bekijken en 'weinig houvast' vertalen met: bevrijding.

Voor informatie over Chalkroom zie de website van Laurie Anderson.