Bioloog Frans de Waal: onze agressie lijkt heel erg op die van apen

Frans de Waal is te zien in de eerste aflevering van Why We Hate, die gaat over de biologische oorsprong van haat. En dus is het best logisch dat producent Steven Spielberg en co. (Geeta Gandbhir en Sam Pollard regisseerden de serie) bij een wetenschapper uitkomen die zich heeft gespecialiseerd in het bestuderen van primaten.

Dat vindt De Waal zelf ook. 'Wanneer je op zoek gaat naar de oorspong van haat en agressief gedrag, dan is het handig om te beginnen met dieren. Ons agressief gedrag ligt niet zo ver af van apen, en dat is waar ik heel veel onderzoek naar heb gedaan. Ik kijk naar de mens alsof hij een aap is. De mens heeft de illusie dat hij geen aap is, maar de mens is natuurlijk toch een aap in allerlei opzichten. Veel van de gedragsneigingen van mensapen vind je bij de mens ook.'

In de eerste aflevering van Why We Hate is evolutionair antropoloog en schrijver Brian Hare — ooit nog student van De Waal — één van de hoofdfiguren. Hij onderzoekt de oorsprong van haat en kijkt naar psychologen en neurowetenschappers die pestgedrag onderzoeken, maar ook naar onderzoek bij dreumesen en naar experimenten met apen.

'De meest gebruikelijke situatie voor agressief gedrag bij dieren is territoriaal', zegt De Waal aan de telefoon vanuit Atlanta. 'En als het binnen de groep is, heeft het te maken met wie is dominant over wie, dus wat is de hiërarchie? Dat is heel voorspelbaar gedrag, ook bij mensen trouwens. Als je jonge kinderen op de kinderopvang bij elkaar zet, wordt op de eerste dag nogal geschopt en geslagen, omdat een hiërarchie moet worden bepaald. Hetzelfde gebeurt als je jonge honden bij elkaar zet of jonge ganzen. Als de hiërarchie eenmaal is gevormd, kan de agressie voor een groot deel verdwijnen en zie je er heel weinig van.'

Het grote verschil tussen mensen en apen is volgens De Waal dat wij, mensen, een symbolische soort zijn. We plakken overal etiketten op. 'We maken ons zorgen over dingen, waar dieren zich vaak geen zorgen over maken,' zegt De Waal. 'In een groep van apen heb je soms een aap die homoseksuele neigingen heeft, een vrouwelijke aap die probeert vrouwen te beklimmen. Daar maakt niemand zich erg zorgen over, zolang het niet met geweld gepaard gaat. Wij plakken etiketten, wij zeggen: 'Dat is een homoseksueel, dat is een heteroseksueel, dat is een zwarte, dat is een blanke'. We zijn heel gevoelig voor dat soort etiketten en dat wakkert haat aan.'

Door onze medemens te classificeren, leggen we een intolerantie aan de dag die je bij apen niet tot nauwelijks ziet. 'Bij een groep resusapen hadden we ooit eentje die trisomisch was, te vergelijken met het downsyndroom bij mensen. Die aap gedroeg zich niet als de rest, was langzamer in het oppikken van bepaalde dingen, maar ik heb daar nooit discriminatie of enige problemen mee gezien. Dat individu was volkomen geaccepteerd in de groep, de groep paste zich zelfs aan het gedrag van dat individu aan.'

Groepen die zich superieur voelen ten opzichte van anderen en de ander beoordelen op een etiket is, meer dan ooit, aan de orde van de dag. De barrières tussen groepen lijken ook alleen maar hoger te worden.

'Het is moeilijk om te veranderen,' erkent De Waal. 'Wat je moet doen, is de empathie voor anderen verhogen. En dat wordt ook wel geprobeerd. Er zijn programma's om de Palestijnen en Israëliërs dichter bij elkaar te brengen door ze filmpjes te laten zien over het leven van de ander. Om te proberen de ander meer mens te maken en inzicht te geven in hoe ze leven. Door te laten zien dat ze hetzelfde zijn, is volgens mij de enige manier om die muren af te breken.'

In Amerika staan de verhoudingen al lange tijd op scherp. De laatste week natuurlijk vanwege de protesten rondom de moord op George Floyd, maar al veel langer tussen Republikeinen en Democraten.

'Ik woon nu veertig jaar in de VS en het is nu meer gepolariseerd dan ooit, eigenlijk. En we hebben een president die de haat alleen maar aanwakkert, in plaats van dat hij dat probeert te overbruggen. Ik zie het met lede ogen aan en dat is waarom we echt van die meneer af moeten. Toch heb je bij Democraten en Republikeinen ook mensen die de barrières willen afbreken. Door bijvoorbeeld aan te geven dat beide groepen voor negentig procent of meer dezelfde belangen en waarden hebben. Maar het blijft een moeilijk proces.'

In zijn boeken betoogt De Waal dat moraliteit in groepen kan evolueren. Gedrag staat dus niet altijd vast. Zo herinnert hij zich een bavianengroep waarvan de meest agressieve mannen om het leven kwamen, omdat ze giftige dingen op een vuilnisbelt hadden gegeten. Als gevolg daarvan werd de groep vreedzamer.

'Tien jaar later was die groep nog steeds heel vreedzaam. Dat is merkwaardig, want in die tien jaar kunnen er allerlei nieuwe mannen binnenkomen. De veronderstelling is dat de bavianen die achterbleven ervoor hebben gezorgd dat de meest agressieve mannen niet binnen konden komen. Ze hebben dus die groep vreedzaam kunnen houden, op een culturele manier.'

Een soortgelijk effect heeft De Waal ook zelf ooit ontdekt, bij een experiment met makaken, dat een licht werpt op meer empathie tussen groepen die elkaar haten. 'We zetten twee soorten bij elkaar, waarvan de ene veel agressiever was dan de andere. We hadden ze zo gekozen dat de minst agressieve dominant waren, die apen waren iets ouder en iets groter. Als gevolg is die meer agressieve soort vreedzamer geworden. Ze hebben hun gedrag omgegooid, bij wijze van spreken, door de ervaring van die andere soort waarmee ze moesten leven.'

De eerste aflevering van Why We Hate is hier terug te zien. Het programma wordt elke zondag uitgezonden door Human, om 22:10 uur op NPO 2.