Brainwash spreekt met wetenschapsjournalist Adriaan ter Braack die op social media en in zijn nieuwsbrief kwakzalverij en pseudowetenschap aan de kaak stelt. Wie verdienen er eigenlijk aan? En hoe schadelijk is het idee dat je gezondheid maakbaar is? Charisa Chotoe en Marieke Kuypers interviewen Ter Braack. Je kunt het gesprek lezen, luisteren of kijken.
Online wemelt het van de adviezen voor een gezond en gelukkig leven en van producten die je daar een handje bij kunnen helpen. Dat lijkt onschuldig, maar dat is het niet, zegt wetenschapsjournalist Adriaan ter Braack. Het kost niet alleen geld dat in de zakken van influencers verdwijnt, maar zaagt ook aan de stoelpoten van de wetenschap. Daarom trekt hij als Sjamadriaan ten strijde tegen kwakzalverij.
“Als jij voor 60 euro per maand allerlei gekke supplementen slikt, zul je daar waarschijnlijk niet heel veel last van hebben. Je bent alleen je geld kwijt"
lezen
De laatste tijd richt je je pijlen op de vitaminen- en supplementenbusiness, ook wel de orthomoleculaire therapie genoemd. Waarom?
"Omdat ik denk dat je pseudowetenschap bij de wortel aan moet pakken, bij de verdienmodellen die erachter zitten. Heel veel influencers en BN’ers verkopen tegenwoordig supplementen en veel van de mensen die hen geloven, luisteren niet naar wetenschappers of experts. Maar je kunt ze misschien wel op andere gedachten brengen door te laten zien wat iemands achterliggende motivatie is om bepaalde dingen te verkondigen.
Dus leg ik uit dat er een ‘orthomoleculair verdienmodel’ bestaat. Een bedrijf als Vitakruid heeft bijvoorbeeld een eigen instituut opgericht, de Ortho Health Foundation, om mensen op te leiden tot orthomoleculair therapeut en vervolgens hun pillen te laten verkopen. Dat is super shady. Iedereen kan daar ook een account aanmaken en een zogenaamde affiliate link krijgen. Als je zo’n link deelt, krijg je een percentage van wat er via die link wordt verkocht."
Er zijn best veel mensen die vitamines of mineralen slikken omdat ze denken dat dat nodig is of omdat ze zich er beter bij voelen. Wat is daar mis mee?
"Er zijn genoeg mensen die vitamines moeten bijslikken: zwangere mensen, oudere mensen, baby’s, veganisten. Dat is prima. Maar er is een hele illusie gebouwd op het idee dat je van alles bij zou moeten slikken omdat je aan alles een tekort hebt.
Ten eerste vind ik het nogal kwalijk dat je mensen vertelt dat ze een tekort hebben aan magnesium, vitamine D of weet ik veel wat, terwijl de meeste dat niet hebben. Dat is mensen voorliegen over hun gezondheid om te zorgen dat ze jouw producten kopen.
Daarnaast zaag je aan de stoelpoten van de medische wetenschap en van huisartsen als je dingen blijft verkondigen terwijl je erop gewezen wordt dat ze niet kloppen. Zoals Arie Boomsma bijvoorbeeld deed bij Renze. Die supplementen boeien me niet eens zoveel, het probleem is uiteindelijk dat die industrie gebouwd is op een wantrouwen jegens allerlei instituties die echt wel weten waar ze het over hebben, zoals het Voedingscentrum. Bizarre onderzoeken worden enorm uitvergroot terwijl daadwerkelijke wetenschap aan de kant wordt geschoven."
Waarom denk je dat supplementen nu zo populair zijn?
"Omdat het het ideale verdienmodel is. Als jij voor 60 euro per maand allerlei gekke supplementen slikt, zul je daar waarschijnlijk niet heel veel last van hebben. Je bent alleen je geld kwijt. Er is weinig tegengas en er zijn weinig incidenten. Het sluit ook goed aan op de maakbaarheidsmythe die je op social media ziet, het idee dat je je geestelijke en fysieke welzijn tot in de puntjes kunt kunt regelen."
Waar komt die mythe vandaan?
"Ik denk dat het iets psychologisch is: het verlangen controle te hebben in een chaotische wereld. Biohacking [je gezondheid optimaliseren middels aanpassingen in je levensstijl, red.] sluit daar bijvoorbeeld goed op aan. Ook manifesteren speelt in op de maakbaarheidsbehoefte: ik kan alles krijgen in mijn leven als ik er maar mijn best voor doe."
Daar zit ook een keerzijde aan. Als je niet gezond bent of dat nieuwe huis niet hebt gemanifesteerd, dan is dat je eigen schuld.
"Ja, daar komt het op neer. Dat kan heel ver gaan. Richard de Leth, een influencer die ook in de supplementen zit, zegt bijvoorbeeld dat als jij kanker hebt, je op het verkeerde pad zit, of verkeerde keuzes hebt gemaakt. Heel vaag allemaal, maar uiteindelijk is dat een schuldverwijt. Dat vind ik heel kwalijk."
Is de populariteit van dit soort kwakzalverij iets van de laatste tijd of zijn alternatieve geneeswijzen altijd al populair geweest?
"Alternatieve geneeskunde is altijd al heel groot geweest, maar ik durf daar geen absolute uitspraken over te doen, want ik heb er geen cijfers van. Ik denk wel dat meer mensen een zeepkist hebben om hun onzin te verkopen dankzij social media en dat er daardoor een boom is ontstaan. Niet alleen wat betreft welzijnsmythes, maar ook breder, op het vlak van complotdenken. Mensen die denken dat ze ‘eigen onderzoek’ kunnen doen en het beter weten dan experts worden online gesterkt in dat idee. Het kwalijke vind ik dat het mainstream wordt door bijvoorbeeld mensen die supplementen verkopen. Het lijkt onschuldig, maar impliciet zeg je toch dat artsen niks weten."
Zijn mensen niet ook op zoek naar alternatieven omdat ze elders geen goede behandeling krijgen? Omdat de zorg overbelast is of omdat er voor hun klachten nog geen goede remedie is.
"Zeker. Ik hoor vaak dat mensen in de zorg niet goed geholpen zijn en daarom op zoek gaan naar alternatieven. Daar hoef je niet over te oordelen. Dat is de andere kant van het verhaal, dat de zorg allesbehalve perfect is.
Maar zelfs al zou de zorg perfect zijn, dan nog zullen er dingen zijn die we niet weten. En dan is het logisch dat mensen gaan kloten met bijvoorbeeld supplementen en dat er opportunistische slangenolieverkopers zijn die in de kennishiaten springen."
Bij wie ligt de verantwoordelijkheid om dat tegen te gaan?
"Dit is een multifactoriaal probleem, dus er moet op meerdere niveaus een oplossing komen. In de eerste plaats zou je mensen als orthomoleculair therapeuten geen podium moeten bieden. Het is shocking hoe vaak zij als expert worden opgevoerd (in tijdschriften, maar ook door de NPO en RTL) terwijl die mensen niet gelincenseerd zijn en nauwelijks de kennis van een diëtist hebben."
Er zijn al regels over wat je wel en niet mag beweren over een gezondheidsproduct. Moeten die regels niet beter gehandhaafd worden?
"Ik kan natuurlijk zeggen dat de NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit) meer zou moeten handhaven, maar het is makkelijk om vanaf de zijlijn te roepen dat er meer geld moet naar iets wat jij belangrijk vindt.
Het zou beter zijn om Instagram van bovenaf te reguleren. Als bepaalde accounts meerdere malen valse claims maken, moet Instagram het account verwijderen, anders krijgen ze een boete. Zoiets."
Jouw methode is om mensen aan te vallen met humor en cynisme. Dat gaat er soms best hard aan toe.
"Ik maak mensen belachelijk met hun eigen woorden, omdat ik vind dat mensen zichzelf voor schut zetten. Je kunt vijftien meta-analyses of dertien hoogleraren opvoeren om te laten zien waarom iemand ongelijk heeft, maar dat werkt niet. Dan kun je het beter op een andere manier doen. Uitlichten waarom iets belachelijk is, of waar iemand geld aan verdient. Nu ik veel volgers heb post ik trouwens niet meer over alle gekke dingen die ik tegenkom. Als iemand maar 700 volgers heeft, ga ik die niet helemaal kapotmaken. Dan geef je zo iemand te veel aandacht.
Ik denk ook dat veel mensen blij zijn met een hard tegengeluid, met iemand die gewoon zegt dat iets bullshit is. Want voor die emotie is nauwelijks ruimte. Traditionele media kunnen alleen factchecken. Maar ja, een factcheck is het saaiste wat er is. Je moet mensen overtuigen."
En, werkt het?
"Ja, ik krijg van veel mensen terug dat ze niet iedereen meer geloven of geen cursussen meer volgen. In mijn nieuwsbrief leg ik meer uit en probeer ik mensen te laten zien hoe je een discussie kunt winnen. Als het gaat over zonnebrand bijvoorbeeld, dan zijn er een paar punten die anti-zonnebrandmensen altijd aanhalen. Ik laat zien wat daar niet aan klopt zodat je dat mee kunt nemen als je zelf in discussie raakt. Daar zijn mensen blij mee."
Heb je nog tips om de zin van de onzin te scheiden?
"Ik zou zeggen: ontvolg of blokkeer alle influencers die Vitakruid en orthomoleculaire therapie promoten. Pas op voor mensen die inspelen op angsten en beweren dat het Voedingscentrum of de reguliere zorg niet deugen. Gewaagde claims en vage taal zijn ook red flags. En als iemand claimt dat hij een simpele oplossing heeft voor iets wat heel complex is, is het altijd onzin."
Interviews elke twee weken bezorgd in je inbox?
abonneer je op onze nieuwsbrief