'Als sociale klimmer zweef je tussen twee werelden'

Zijn we arm? Milio van de Kamp is 9 jaar oud als hij die vraag voor het eerst stelt. Een paar maanden eerder is het gas en licht in de Amsterdamse woning waar hij samen met zijn broertje en ouders woont afgesloten. Elektriciteit krijgt het gezin via een verlengsnoer dat een bovenbuurman over zijn balkon geslingerd heeft. Koken doen ze op een campingstel – eenmaal daags, want gasflessen zijn duur. Als hij thuiskomt van een vriendje en zich bij het licht van een zaklamp klaarmaakt om naar bed te gaan, beseft hij wat ze thuis allemaal niet hebben. Geen warmte, geen goed verlicht huis, geen computerspelletjes na het eten. Wel: de continue stress van geldgebrek. De vraag stellen, is hem beantwoorden. 

22 jaar later is Van de Kamp afgestudeerd socioloog en werkt hij als universitair docent – of professor zoals zijn moeder hem noemt – aan de UvA. Hij is wat je noemt een sociale klimmer of klassemigrant. Al zal hij zichzelf nooit zo noemen, omdat hij niet het gevoel heeft de klim gemaakt te hebben of ooit helemaal te zullen maken. "Ik kan me niet meer helemaal relateren aan de plek waar ik vandaan kom, en op de universiteit merk ik dat ik anders ben en anders praat. Ik heb het gevoel tussen twee werelden in te zweven. Je wordt een soort kameleon, die met heel veel situaties kan mee kleuren, maar niet meer weet wat zijn originele kleur is. Die sense of belonging mis ik wel."

"Over die titel heb ik maar twee minuten hoeven nadenken. Een docent zei dat tegen me, toen ik 15 jaar oud was en op het vmbo zat. Van mijn eerste middelbare school was ik afgestuurd. Ik wilde iets anders dan de situatie waarin ik was opgegroeid, maar ik wist niet hoe. Tot ik op een gegeven moment bedacht dat ik psycholoog wilde worden. Op een schoolcomputer zocht ik uit dat ik via het mbo en hbo naar de universiteit kon. Ik had dat allemaal op een blaadje uitgewerkt en deelde dat in mijn enthousiasme met mijn docent, die ik in het boek mevrouw Pinas noem. Ze keek me aan en zei: 'Misschien moet je iets lager mikken.'"

"De belangrijkste daarvan is de Franse socioloog Pierre Bourdieu. Ik herken me in hem – hij is ook opgegroeid in armoede en socioloog geworden – en in zijn ideeën.  Waar Marx een verdeling maakte naar economisch kapitaal, voegde Bourdieu daar cultureel kapitaal aan toe. Dan gaat het om aanvoelen hoe je je moet gedragen binnen een bepaalde context, wat binnen een samenleving meer of minder wordt gewaardeerd en hoe we distincties maken tussen hoge en lage cultuur. Zijn theorie is veel onderzocht en op voortgeborduurd en geeft bruikbare handvatten om ongelijkheid te verklaren. Want als je het alleen hebt over economische ongelijkheid, dan mis je de helft van het verhaal."

"Het gaat bijvoorbeeld om de boeken die je gelezen hebt. Toen ik op de universiteit kwam, had ik drie boeken gelezen: Harry Potter 1 en 2 en De Hobbit. Mijn studiegenoten hadden alles van W.F Hermans en bijvoorbeeld Harry Mulisch gelezen. Ik had geen idee waar ze het over hadden. Daar koppelen we waardeoordelen aan. Wat ik gelezen had, is minderwaardig. Dat ik niet lees, is minderwaardig. Zo wordt een hiërarchie in stand gehouden en jouw plaats in de wereld bepaald. Ik ben zelfs nog met een vriendin die ook al die boeken niet had gelezen een boekenclubje begonnen. We lazen niet voor ons plezier, maar om erbij te kunnen horen."

"We zeggen tegen kinderen dat ze alle mogelijkheden hebben om te stijgen, van het vmbo naar de havo naar het vwo. In de praktijk is dat lastig, omdat er veel factoren meespelen die losstaan van je intelligentie. We weten uit onderzoek dat docenten leerlingen die op hen lijken intelligenter inschatten dan kinderen die niet op hen lijken. We weten dat kinderen uit lagere sociale klassen of met een migratieachtergrond een lager schooladvies krijgen, ondanks gelijk IQ of gelijke CITO-score. Zo lang die culturele barrières er zijn en er groepen worden uitgesloten, kun je niet spreken van gelijkheid in het onderwijs."

"Dan kun je zeggen dat het mij wel gelukt is, maar ik ben onderweg zoveel mensen tegengekomen die even intelligent of intelligenter zijn dan ik, maar die het niet gehaald hebben, omdat ze net de pech hadden niet op het juiste moment de juiste persoon tegen te komen. Zo had ik het niet gered, zonder de steun van mijn vriendin. Maar voor elke persoon die het haalt, zijn er tien die er niet komen. De uitzondering is niet de bevestiging van de regel.

"We moeten het onderwijssysteem veranderen en daar zijn goede ideeën voor, maar ik vind dat ook altijd een beetje een dooddoener. Als we roepen dat we het systeem moeten veranderen, dan schuiven we het probleem ook naar de toekomst. Ik denk dat we op twee fronten moeten strijden. We moeten absoluut naar die systeemverandering in het onderwijs, maar er zijn ook heel veel praktische zaken die we nu al kunnen doen."

"Denk bijvoorbeeld aan de vooroordelen die veel docenten op scholen in kansarme wijken hebben, omdat ze zelf niet die achtergrond hebben. Bijvoorbeeld dat die kinderen ‘gered moeten worden’, waarmee je ze al meteen lager inschat. Ik denk dat als we die aannames en gedragen aanpakken en docenten leren te werken vanuit hoge verwachtingen, leren reflecteren op hun eigen positie en hoe ze onbewust bijdragen aan het in stand houden van kansenongelijkheid, dat we in korte tijd veel voor elkaar kunnen krijgen."

"Misschien wel. Ik weet het niet. Ik krijg wel vaak de vraag of ik het boek heb laten lezen aan mevrouw Pinas. Ik heb haar niet meer kunnen vinden, maar ook niet de behoefte gehad om dat gesprek met haar aan te gaan. Niet in de zin dat ik haar iets wil verwijten. Het heeft niet zoveel zin om je op een individu te fixeren als dat individu ook vastzit in een sociaal systeem. Niet dat het individu helemaal geen eigen verantwoordelijkheid heeft, maar we moeten wel de balans blijven opzoeken. Te vaak leggen we nu de nadruk op individuele verantwoordelijkheid. Mevrouw Pinas deed haar uitspraak binnen een context van kansenongelijkheid en een maatschappij die neerkijkt op het vmbo. Dat moeten we aanpakken."