Filosofie

Wat maakt de mens tot mens? Is het taal, rechtop lopen, empathie en zorg voor anderen of juist onze destructieve kant, die ons onderscheidt van andere dieren? Die allesbepalende vraag tracht schrijver Frank Westerman te ontrafelen in zijn boek Wij, de mens. 'We zijn gedoemd ons verhaal over wie we zijn continu te herschrijven. Dat is eindeloos fascinerend.'

Verhitte debatten rond migratie, veiligheid, leefbaarheid, of bedreigingen en haat op Facebook of Twitter: we leven in hysterische tijden, stelt filosoof en criminoloog Marc Schuilenburg. 'De rode draad is verlies van geborgenheid en het gevoel niet gehoord te worden.'

Asielzoeker des Vaderlands noemt hij zichzelf: schrijver en dichter Rodaan Al Galidi. Gevlucht uit Irak bracht hij acht jaar door in Nederlandse asielzoekerscentra, leerde zichzelf Nederlands en publiceerde talloze dichtbundels, columns en romans. In hetzelfde jaar waarin hij bekroond werd met de literatuurprijs van de Europese Unie, zakte voor zijn inburgeringsexamen.

Thinking like a mountain, denken als een berg. In 1949 schreef de Amerikaanse ecoloog een essay met die prikkelende titel. Een essay dat nog steeds uitermate actueel is.

Blue Monday: de meest depressieve dag van het jaar. Een verzinsel, weliswaar, maar wel een die aanzet om het over depressie te hebben, stelt filosoof Daan Roovers.

Het is een vraag die filosofen al eeuwen bezighoudt: wat is vrije wil, heeft de mens er één, of liggen onze keuzes al vast bij de geboorte? We legden de vraag voor aan de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett, die de twee smaken in het debat uiteenzet en uitlegt dat je wel degelijk iets te kiezen hebt.

Worden wie je bent. Het is hét credo van de Westerse wereld geworden. Kan het ook anders, vraagt filosoof Ype de Boer zich af. Tijdens zijn lezing op het Brainwash Festival ging hij geïnspireerd door filosoof Giorgio Agamben op zoek naar een alternatief.

Eigenlijk leven we in een utopie van de Verlichting. We leven in een wereld van democratie, wetenschap en mensenrechten. Dankzij de wetenschap hebben we mensheidsdromen kunnen verwezenlijken. Het wordt voortdurend beter. En toch is er iets mis.

In de opvoeding van je kinderen zou je vooral consequent en duidelijk moeten zijn. Maar eigenlijk zijn ouders voortdurend aan het schipperen. Daar ontkom je niet aan, volgens filosoof Frank Meester. Maar je kan er wel beter in worden.

Hoorcolleges zijn niet erg populair meer in onderwijsland. De klassieke vorm zou niet meer passen bij een snelle en dynamische wereld waarin alle informatie één muisklik van de student verwijderd is. Maar een goed hoorcollege is in eerste instantie helemaal geen kennisoverdracht, het is verleidingskunst.

Waarom André Hazes de bekendste Nederlandse filosoof is, we veel te hoge verwachtingen hebben van werk en wat je reactie op anderen over je mensbeeld zegt. Filosoof Lammert Kamphuis vertelt het je aan de hand van muziek in Brainwash Zomerradio van Human, waarin Floortje Smit dit en meer met hem bespreekt.

Hoe ver kunnen we gaan om de mens beter te maken? En dan niet dat je na een ziekte weer gezond bent. Maar gewóón beter: slimmer, sneller, immuun voor levensbedreigende ziektes, alerter. Via gen-therapie bijvoorbeeld, of via hulpmiddelen. Dat is een van de dingen waar bijzonder hoogleraar Filosofie van de geneeskunde en de maakbaarheid van de mens Maartje Schermer zich mee bezighoudt.

De mens is een vreemd wezen, stelt filosoof Alicja Gescinska. We doen elkaar zoveel kwaad, door elkaar in woord en daad te vermoorden. Toch is ook een doorsnee mens tot prachtige dingen in staat.

'Alzheimerfluisteraar' wordt ze genoemd: theatermaker en artistiek leider Adelheid Roosen. Toen haar moeder Alzheimer kreeg, ontwikkelde ze een bijzondere filosofie voor menselijke omgang met dementie.

Frankrijk, Italië, maar veel liever nog veel verder weg, naar oorden waar geen toerist komt. Nog een paar weken, dagen misschien nog maar, dan begint de vakantie en gaan we massaal de hort op. Niet zozeer om ergens naartoe te gaan, maar veel meer om het leven hier te ontvluchten, als je het hoogleraar filosofie Ruud Welten vraagt. Over reizen als collectieve dwangneurose, modern kolonialisme en mythisch individualisme.

'Je weet dat dit problemen gaat opleveren, he?', waarschuwt filosoof Ingrid Robeyns, als het onderwerp overbevolking ter sprake komt. 'Wat je er ook over zegt, je trapt op zere tenen.' En toch moeten we het er volgens haar wél over hebben. Want hoe meer mensen op aarde, hoe meer roofbouw op het ecosysteem en hoe moeilijker het wordt om ervoor te zorgen dat iedereen een goed leven kan hebben.

Een ander helpen oversteken, een dakloze kleingeld geven, of iemand ondersteunen bij zijn huiswerk. Altruïsme, dus. Er zijn mensen die zeggen dat het niet bestaat, dat er altijd een zeker eigenbelang schuilt in het helpen van een ander. Al is het maar om het goede gevoel dat je eraan overhoudt. Filosoof Jelle de Boer deed er onderzoek naar en komt tot de conclusie dat er niets egoïstisch is aan altruïsme.

Als mijn studenten ergens een hekel aan hebben, dan is het wel aan 'reflecteren'. Gezucht en gekreun hoor ik in de wandelgangen over reflectieverslagen, het formuleren van SMART-doelen en POP's (persoonlijk ontwikkelingsplan). Docent en socioloog Ruben Jacobs geeft ze geen ongelijk. Al dat reflecteren kent een schaduwzijde.