Vragen die al langer bij mij spoken werden opeens heel scherp gesteld toen ik de nieuwe film van documentairemaker Michael Moore zag. Fahrenheit 11/9 ging afgelopen weekend in Amerika en ook bij ons in première. Ik vind hem verhelderend, maar ook confronterend, omdat Moore in zijn onderzoek naar het Trump-fenomeen het failliet van de mix van cultuur en politiek aantoont.

En laat die mix nu net de basis zijn van mijn bijdragen hier op brainwash.nl en op Brainwash Radio. Wat ik doe is 'de werkelijkheid duiden door middel van fictie'. Via filmverhalen probeer ik het 'verhaal van de werkelijkheid' te vertellen. Het gaat om het oude adagium dat we fictie nodig hebben om het alledaagse aan te kunnen. Via fictie leren we dingen zoals empathie en kweken we bij onszelf begrip voor wat er in de wereld gebeurt. Dat doen we sinds mensenheugenis, al vanaf Homeros' poëtische epossen over echte oorlogen en verzonnen goden en mensen.

Maar nu ik Fahrenheit 11/9 heb gezien, vraag ik me af of deze 'zachte' of 'intellectuele' benadering niet de kern van het huidige probleem is — of ons geliefde 'cultuurleven' de muren van de ivoren toren niet stelselmatig dichtmetselt.

Want die toren is er wel degelijk. Moore windt er in zijn film geen doekjes om. 'Wij', zegt hij, 'zijn Donald Trump.' Met 'wij' bedoelt hij niet alleen de kiezers die om 'onbegrijpelijke redenen' op Trump hebben gestemd. 'Wij' zijn vooral de liberals, de linkse culturele en politieke elite die The New York Times en The New Yorker lezen. En bij ons: de abonnees van De Groene Amsterdammer en NRC Handelsblad en, ja, de lezers van brainwash.nl en luisteraars van Brainwash Radio. 'Wij', weldenkende, cultuur minnende mensen zijn de kern van het probleem.

Tekst loopt door onder de video.

Trailer van Fahrenheit 11/9.

Moore doet in zijn film aan zelfonderzoek. Hij laat zien hoe hijzelf jaren geleden lachend met Trump in de talkshow van Roseanne Barr zat, hoe hijzelf hand-om-de-schouder stond met de eerste schoonzoon, Jared Kushner. Dat terwijl de misdaden zich opstapelden, gepleegd op klaarlichte dag voor iedereen om te aanschouwen. Maar niemand, zegt Moore, die een vinger uitstak.

Een groot deel van zijn film gaat over de tragedie in Flint, Michigan, veroorzaakt door een Republikeinse gouverneur die via corruptiepraktijken — doel: het privatisering van een publieke voorziening — een overbodig watertoevoersysteem liet aanleggen. Gevolg: loodvergiftiging op grote schaal. De slachtoffers: de bevolking, voor het grootste deel arme, zwarte mensen.

Opvallend is dat er in dit deel van de film geen sprake is van Moore's kenmerkende kwinkslag. Zelfs wanneer hij een burgerarrestatie probeert te verrichten door naar de woning van de gouverneur te gaan, maakt Moore geen grap. Zijn houding is een van sombere vastbeslotenheid.

Moore treedt in deze film uit de ivoren toren. Hij zegt tegen ons: het is vijf voor twaalf, mensen. Het is nu of nooit. We moeten actie ondernemen. Maar wat is die toren nu eigenlijk? Die is misschien niet wat je denkt. Ja, het gaat om 'intellectuelen' die de grote filosofen en de grote klassiekers lezen en inspiratie putten uit moeilijke schrijvers en dichters en kunstenaars. Maar het gaat — dat is tamelijk ironisch — nu juist om een zo'n 'moeilijke schrijver': David Foster Wallace. Overleden in 2008, beroemd vanwege de roman Infinite Jest. Al begin jaren negentig waarschuwde hij ons in een essay waarschuwde voor de verlammende effecten van televisievermaak op de cultuur.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

Filmmaker Michael Moore (foto: AFP/Hector Mata).

In het kort, hij vond dat het eindeloos herhalen van grappen en ironische opmerkingen in allerlei vormen van televisie — van talkshows en journaals tot sitcoms en series — de Amerikaanse cultuur als gif binnendrong. Waardoor televisie een doorgeefluik werd van 'wanhoop en stilstand'. Het is juist dit, denk ik. De eindeloze grap, die de werkelijkheid voor ons heeft verstopt. Wie alleen maar leeft voor de kwinkslag, leeft als blinde. Dát zegt nu ook Michael Moore met zijn nieuwe film.

Je zou de 'eindeloze grap' kunnen vergelijken met een kussengevecht. Wat goed uitkomt, want dat is precies wat Moore doet in Fahrenheit 11/9. In een interview vertelt Moore een anekdote over Steve Bannon. Toen Moore deze voormalige campagnestrateeg van Trump voor zijn film interviewde, viel hem de schellen van de ogen. Hij vroeg aan hem hoe Trump ooit kon winnen van Hillary Clinton. 'Mike', antwoordde Bannon, 'jullie liberals doen aan kussengevechten. Wij, daarentegen, gaan voor de hoofdwond.'

Een kussengevecht is net als de eindeloze grap of de ironische kwikslag vooral vrijblijvend. Fun. Een spelletje. Maar ook nietszeggend in de huidige wereld. Wie cultuur vermengd met politiek moet van goede huize komen wil die nog iets essentieels zeggen over hoe het nu verder moet. Dat blijkt uit Fahrenheit 11/9. Het toedienen van een kopwond, hard, maar vooral ontegenzeggelijk echt — dát is wat we nodig hebben, wij liberals, wij linkse culturele elite, willen we iets te vertellen hebben in het verhaal van onze nabije toekomst.