De Netflix-documentaire Jim & Andy bestaat voor het grootste deel uit achter de schermen-materiaal van Man on the Moon, uit 1999. Die film vertelt het verhaal van de excentrieke en jonggestorven komiek Andy Kaufman, gespeeld door Jim Carrey. Carrey praktiseerde voor de rol een verregaande vorm van method acting. De hele draaiperiode lang veranderde hij voor én achter de camera in Kaufman en diens bizarre alter ego's. Niemand op de set kreeg Jim Carrey nog te spreken, die was verdwenen en zou pas weer terugkeren nadat Kaufman in de film voor een tweede keer stierf aan longkanker.

Het is fascinerend om te zien hoe ver Carrey durft te gaan, hoeveel ongemak en woede hij ermee opwekt in zijn omgeving. Hij drijft de regisseur regelmatig tot wanhoop. Een bokser en voormalige vriend van Kaufman, die in de film zichzelf speelt, wordt zo kwaad dat hij Carrey het ziekenhuis in slaat.

De tekst gaat verder onder de video.

Trailer Jim & Andy: The Great Beyond (2017).

Maar er gebeuren ook andere dingen: de acteur die in de film Kaufmans vader speelt, begint zich langzaam maar zeker ook achter de schermen als diens vader te gedragen. In de kleedkamer vindt er een oprecht emotioneel moment plaats tussen vader en zoon, die zijn vergeten dat ze alleen maar een rol spelen. Wanneer de zus en dochter van de echte Kaufman hun opwachting maken op de set, gaan ze helemaal mee in het idee dat ze hun dode broer en vader te spreken krijgen. Ze lijken het helemaal niet creepy of ongepast te vinden, maar diep ontroerend.

De Jim Carrey van nu — een opvallend rustige verschijning die uitstekend in staat blijkt tot introspectie — geeft commentaar op die periode uit zijn leven, en probeert te begrijpen waarom hij voor de rol van Kaufman zo ver ging. 'Ik heb een soort Hyde in me', zegt hij, 'die zich manifesteert zodra er mensen naar me kijken'. Het is geen kwaadaardige Hyde, maar niettemin iemand die zijn plaats inneemt en de wereld betreedt zonder enige schaamte of vrees en precies daarom zo grensoverschrijdend kan zijn in zijn gedrag.

'I didn't know what was real and not real', zegt Carrey, 'nobody knew.'

Het deed me denken aan een andere film die ik recent zag: The Square van Ruben Östlund, die dit jaar op Cannes een Gouden Palm won. Daarin zit een briljante scène van twaalf minuten, van een kunstperformance tijdens een galadiner voor een honderdtal steenrijke kunstdonateurs en hotemetoten. Een omroepstem introduceert hem: 'Zo meteen wordt u geconfronteerd met een wild dier', klinkt het. 'Toon geen angst, beweeg niet, schuil in de kudde.' Dan verschijnt de kunstenaar, gespierd en met ontbloot bovenlijf. Hij speelt de rol van agressieve chimpansee (die eerst de alfaman wegjaagt en daarna zijn wijfje uitkiest en overmeestert) zo overtuigend, dat de grens tussen mens en dier wegvalt: de performer heeft zichzelf opgeofferd om volledig chimpansee te kunnen zijn.

De tekst gaat verder onder de foto.

Jim Carrey als Andy Kaufman in de Netflix-documentaire Jim & Andy (Foto: Francois Duhamel, Netflix).

Net als in Jim & Andy, is het de uitwerking op de omstanders die zo intrigeert. Eerst lachen de mensen nog wat, maar algauw worden ze nerveus en ronduit bang. Ze laten hun hoofd hangen en wanneer de chimpansee zich agressief op een vrouw stort, komt in eerste instantie niemand haar te hulp. We verlammen omdat we kuddedieren zijn, misschien, maar ook omdat we vreselijk in verwarring raken wanneer de grens tussen werkelijkheid en onwerkelijkheid vervaagt; wanneer iemand ons een werkelijkheid oplegt die zo dwingend is dat we geen andere optie hebben dan overgave of totale ontkenning.

En daarmee deden Jim & Andy, en die scène uit The Square, me vooral heel erg denken aan de wereld zoals hij is, nu, met zijn absurde uitwassen, kloven en contrasten. Ik hoop alleen dat we over een decennium iets meer kunnen dan alleen maar stamelen: 'I didn't know what was real and not real, nobody knew.'

meer weten?

Vanavond praat Niña Weijers verder over dit onderwerp in Brainwash Radio, de verhalende nieuwsanalyse van Brainwash op NPO Radio 1. Elke laatste maandag van de maand, 20:30 tot 21:30 uur. Ook beschikbaar als podcast.