In Brainwash Zomerradio van Human interviewt presentator Floortje Smit denkers aan de hand van muziek. Welke nummers zijn vormend geweest voor hun identiteit en denken? Deze lessen kunnen we leren van filosoof en schrijver Jannah Loontjens.

1 Postmoderne filosofen helpen je om vastgeroeste denkpatronen te doorbreken

In de filosofie is eeuwenlang naar essenties gezocht. Om te kunnen begrijpen wat liefde, waarheid en het leven betekenen, dachten we dat we naar de kern van de dingen moesten kijken.

Tot de structuralisten kwamen. Nee, zeiden zij daarop, het ligt juist daarbuiten: de betekenis van bijvoorbeeld liefde ligt in een grotere structuur.

De poststructuralisten en postmodernisten namen die gedachte mee en gingen nog een stapje verder. Zij zeiden: de structuur verandert steeds, en de betekenissen veranderen ook steeds.

Dat was een belangrijk inzicht. Zodra er een hiërarchie in betekenissen komt, wordt het één belangrijker dan het ander (denk aan aanwezigheid/afwezigheid, man/vrouw, homo/hetero). Dan wordt er waarde toegekend aan beide polen, waarbij de een ondergeschikt wordt gemaakt aan de ander. Het is belangrijk dat dit losgeweekt kan worden.

De poststructuralisten stellen je zo in staat om de status quo te bevragen. Wat vinden we gewoon? Waar komt dat vandaan? En kan dat ook anders?

Ze onderstrepen daarmee het belang van openheid, en dat dingen anders beleefd kunnen worden. Datgene dat binnen de hiërarchie niet zo belangrijk wordt geacht, raakt onderbelicht en heeft het vaak moeilijk. We moeten daar meer aandacht aan besteden. Een voorbeeld waarbij daarin successen zijn geboekt, is homoseksualiteit, wat gewoner is geworden in de loop der tijd. Lange tijd was heteroseksualiteit het gewone, het normale, het natuurlijke, en vormde homoseksualiteit de afwijking daarvan. Inmiddels is er meer acceptatie voor gekomen, doordat we zijn gaan ervaren dat homoseksualiteit net zo gewoon en natuurlijk is.

Vastgeroeste denkpatronen zorgen er niet alleen voor dat we denken dat heteroseksualiteit de norm is, maar we voélen dat in onszelf als iets dat gewoon is, alsof het nu eenmaal zo hoort. Het is echter niet zomaar gewoon en natuurlijk, het is een culturele verworvenheid, die in de loop der tijd tot stand gekomen is. Er is nu veel aandacht voor genderneutraliteit, met aanspreekvormen en genderneutrale toiletten. Dat is gekomen door bewustzijn.

Het is niet eenvoudig om te zien hoe de tijd waarin je leeft je beinvloedt, en het is lastig om deze kaders van je af te schudden. Postmoderne filosofen wijzen op het belang om dat te doorbreken.

2 Je kunt de ander, en ook jezelf, uiteindelijk nooit echt kennen

In het digitale tijdperk waarin wij leven lijken de mogelijkheden om elkaar te leren kennen eindeloos. Niet alleen face-to-face, maar ook online. Soms krijg je het gevoel dat mensen juist eerlijker zijn online, en dat je elkaar daarom zelfs beter leert kennen. Ik vraag me af of dat klopt. Wanneer ken je iemand nu echt? Zelfs als je jarenlang samenwoont kan zich het vreemde gegeven voordoen dat hoe langer je samenleeft, hoe meer je het gevoel krijgt dat je diegene helemaal niet kent.

In zijn totaliteit zul je nooit iemand kennen. Je kunt mensen weliswaar in bepaald opzicht heel goed kennen, maar dat heeft te maken met dingen die je helemaal niet kunt benoemen. Dat gaat niet zozeer over weten, maar over aanvoelen.

Zelfs als je denkt je identiteit te hebben gevonden, moet je concluderen dat je altijd een rol speelt. Als je 's ochtends je kleding aantrekt, bevestig je daarmee opnieuw je identiteit. Het zijn symbolen waarmee je naar buiten uitdraagt wie je bent. Maar wat ben je uiteindelijk van die verzameling spullen? Of je het nu bewust doet, of onbewust: je speelt altijd met je identiteit.

3 Madonna en Sandy uit Grease laten zien wat de kracht van transformatie is

Zelfs als je denkt te weten wie je bent, valt dat te betwijfelen. We raken gewend aan een bepaalde stijl of imago, wat langzaamaan 'natuurlijk' gaat aanvoelen. Dat is het uiteindelijk nooit, het is aangeleerd gedrag.

Dat je denkt 'dit hoort echt bij mij', komt dat niet zozeer doordat het vanuit jezelf komt, maar doordat je een stijl imiteert. Mode is daar een goed voorbeeld van. Als je denkt dat je een bepaalde stijl of een bepaald persoon heel aantrekkelijk vindt, is het goed om je te realiseren dat dit in grote mate cultureel bepaald is. Nog geen twee eeuwen geleden liepen mannen nog met pruiken, en droegen poeder. Nu zouden we dat niet meer aantrekkelijk vinden, maar toen vonden mensen dat daadwerkelijk mooi. We zijn geneigd om te denken dat zeer contextgebonden factoren natuurlijk zijn.

Wie je bent, staat niet in steen gebeiteld. Het is interessant om te zien hoe mensen op je reageren als je van identiteit wisselt. Sandy uit de film Grease ziet er niet alleen mooi uit, maar zij laat ook zien wat de kracht van transformatie is. Zij ging van een tuttig jaren 50 meisje naar een coole disco girl. Je kan kiezen wie je wilt zijn, en je kan verschillende identiteiten combineren.

In de film Desperately Seeking Susan speelt Madonna een meisje dat ook een ander imago aanneemt. Stoer, tussen ordinair en punk in. Daarmee verandert niet haar stijl, maar ook haar leven. Het rollenspel maakt andere ervaringen mogelijk. In Express Yourself bezingt Madonna dat onuitputtende vermogen van de mens om zichzelf vorm te geven. Ze zingt dan ook dat je nooit zomaar een geliefde moet nemen, maar dat hij interessant moet zijn en geïnteresseerd in wat er in je hoofd omgaat.

De muziek die Jannah Loontjens selecteerde voor Brainwash Zomerradio:

meer weten?

Filosoof en schrijver Jannah Loontjens was de vijfde hoofdgast in Brainwash Zomerradio, waarin presentator Floortje Smit denkers interviewt aan de hand van de muziek die hun leven heeft veranderd. In de laatste week van juli en de eerste week van augustus te beluisteren op NPO Radio 1 tussen 00:00 en 02:00 uur, en op vrijdagen vanaf 00:30 uur. Beluister de hele uitzending hierboven terug.