Raadsheer Ybo Buruma: waarom we de risicosamenleving beu zijn

Weet je nog waar Ciske de Rat over ging? Ciske was dat jongetje dat zijn moeder vermoordde. Hij gaat naar het tuchthuis, komt er weer uit en krijgt een nieuwe kans. Als hij die nieuwe kans heeft gehad blijkt hij een goed mens. En Pluk van de Petteflat. Weet je nog dat die een demonstratie organiseerde om de aanleg van een parkeerplaats tegen te gaan? Dat hij hasselbramen uitdeelde zodat de grote mensen zouden gaan spelen? En nog dichterbij: Carrie Slee's boek Spijt over David die spijt heeft, omdat hij niet zag dat Jochem werd gepest en zelfmoord pleegde.

Met die drie voorbeelden wil ik jullie gevoel geven voor verschil van tijdgeest. Ciske de Rat speelde in de jaren 40 en 50. Toen ging het erom dat mensen moreel deugden en een nieuwe kans kregen. Pluk van de Petteflat was van de tijd: opstaan tegen autoriteiten. Opkomen voor je rechten. Spijt komt uit de risicosamenleving. De tijd waarin je oog moet hebben voor slachtoffers. Dat je moet voorkomen dat er slachtoffers vallen. Deze drie voorbeelden geven aan wat op verschillende momenten vanzelfsprekend was.

De laatste decennia vinden we het vanzelfsprekend om te denken in termen van slachtoffers. Dat kan ik uitleggen. Aan de hand van jullie eigen ervaringen. Heel recent nog. Het begin van de mondkapjesdiscussie, herrinner je dat nog? De mondkapjesdiscussie waarin dokters zeiden: 'Die werken niet.' Reuze-interessant. Behalve medische mondkapjes, helpen mondkapjes niet goed tegen het gevaar om zelf besmet te raken. Ze helpen wel tegen het dader-zijn, tegen het besmetten van anderen. Geen dokter zal dat ontkennen. De mededeling dat mondkapjes niet werken, is gericht op mensen die zichzelf als slachtoffer zien.

Vroeger waren we geneigd om meer naar die dader te kijken. Dat bedoel ik met tijdgeest. De tijdgeest verandert. Elke tijd heeft eigen dingen die belangrijk gevonden worden. En elke tijd heeft ook een ontwikkeling dat dat geleidelijk wegloopt, dat mensen het minder belangrijk vinden wat eerst zo zwaar woog. Ook nu is de tijdgeest moe. We willen iets anders.

Waarom is dat zo? We moeten even heel kort terug naar wat kenmerken. Herman Tjeenk Willink sprak van betonrot in de democratische rechtsstaat. Hij bedoelde: er gaan altijd dingen mis. Met ICT-trajecten, met reorganisaties bij de politie, met het persoonsgebonden budget. Politici voeren enorme discussies over verantwoordelijkheid. Dat heeft te maken met de risicosamenleving. Het was zo georganiseerd dat er reusachtige systemen waren, met allerlei protocollen en regels waardoor je niet meer zag wie verantwoordelijk was. De Raad van State heeft recent nog hierover gesproken. Men zoekt steeds wie er verantwoordelijk is.

Dat heeft een keerzijde voor gewone mensen. De neiging om een systeem te bouwen, waarin niks verkeerd mag gaan. Alles moet gepland zijn. Alles moet verantwoord zijn. Er zijn voortdurend accreditatiesystemen, zelfevaluaties. De enige mensen die we vertrouwen zijn de controleurs. En die vertrouwen we zelfs niet.

Dat heeft dus een keerzijde. Mijn wereld is de wereld van het strafrecht. Ik zie soms een politieagent met grote vingers op zijn computertje tikken, niet omdat hij een probleem oplost, of omdat hij boeven vangt, maar omdat hij zich moet verantwoorden. De dokter, kijkt hij u steeds aan? Nee, hij zit het algoritme van de computer bij te houden. Hij moet eindeloos veel invullen ten behoeve van de verzekeraars. Wat eigenlijk nergens op slaat. De dokter praat liever met u. Maar kan dat niet. De lerares moet geweldige plannen maken over wat er voor leuks te vertellen is over geschiedenis, of over letterkunde, of over moleculen, zonder dat ze tijd heeft om het zelf even te verzinnen. Het moet allemaal verantwoord zijn, in plannen passen.

Het is precies die angst dat er iets fout gaat, die de risicosamenleving zo kenmerkt. Waarbij geleidelijk aan ook steeds meer gezegd is: we willen ervan af. Daarbij speelt dat de andere kant er ook last van heeft. Die belastingbetaler die het net een beetje verkeerd invult, per ongeluk, is gelijk een fraudeur. Die zwarte jongen die in die auto rijdt, die net iets te duur is, moet even gecontroleerd worden. Zal wel niet deugen. Die boer die zijn administratie niet helemaal goed had, is natuurlijk een milieuvervuiler.

Dat is wonderlijk. Dat heeft de risicosamenleving met zich meegebracht. Die risicosamenleving, waarin we alles controleren, iedereen voortdurend op zijn verantwoordelijkheid aanspreken, en als er maar 'dit' verkeerd is, geweldig op zijn kop geven. En daar willen we vanaf. Mijn stelling is: corona kan het goede voorbeeld hebben gegeven. Het heeft veel nadelen gehad, dat weet ik. Maar er is iets van lucht gekomen door corona.

Herinner je je die hele moeilijke eerste weken halverwege maart, dat iedereen dacht: wat gaat er nu gebeuren? Herinner je je nog hoe ontzettend veel mensen toen via Zoom fantastisch les gingen geven aan kinderen op school? Daar waren ze niet voor geaccrediteerd. Dat konden ze. Herinner je je dat orkesten vanuit de huiskamer concerten gaven? Dat konden ze. De creativiteit, het vermogen van mensen om van alles te doen, was fantastisch.

De gezondheidszorgers hebben veel extra gedaan, waar ze niet voor getekend hadden. Ze vonden het belangrijk. Dat konden ze. Zelfs de minister-president heeft op basis van 50 procent kennis 100 procent keuzes genomen. Hij heeft een smak geld weggegeven aan mensen die hun baan kwijtraakten of hun bedrijf verloren. Dat was volkomen in strijd met zijn liberale plannen. Het kán dus. De risicosamenleving van gisteren, die geen vertrouwen heeft in mensen en niet van plannen wil afwijken, zou kunnen veranderen.

Ik denk dat wat dat betreft deze voorbeelden aangeven dat we daaraan toe zijn en ook zouden kunnen. We waren die risicosamenleving al beu geworden. Ik denk zelf dat het niet zal meevallen. Ik denk dat wij, als we functionaris zijn, veel behoefte hebben om ons te verantwoorden. Je weet maar nooit. En ik denk dat als we aan de andere kant zitten, we veel neiging hebben om te klagen over stomme dokters en agenten. Ik zie die klachten komen. Ik ben jurist.

Tegelijkertijd denk ik dat we er niet omheen kunnen om naar een nieuwe samenleving te gaan, een inclusieve samenleving. Natuurlijk weet ik, en dat is terecht, dat het vooral gaat om inclusiviteit met het oog op racisme en geloof, sekse en dergelijke. Maar eigenlijk gaat het om iets anders, iets groters. Het gaat erom dat je mensen serieus neemt, niet alleen als dader of slachtoffer, maar om wat ze te vertellen hebben. Omdat ze creativiteit hebben, omdat ze iets kunnen.

Dat leerde corona. Dat betekent niet alleen dat je van plannen af gaat wijken. Je kunt je aanpassen aan een moeilijke situatie. Net als de minister-president zich aanpaste toen het nodig was. Dat is het echte leven van de meeste mensen. Een agent en een dokter moeten bijna altijd beslissen op 50 procent kennis. En toch doen ze dat. Wij zullen daarmee moeten omgaan. En dat is heel lastig.

Die mensen die zich gedekt willen weten, in deze risicosamenleving, weten dat wij consumenten zo lullig kunnen doen, met onze klachten. Dat zal teruggedrongen moeten worden. Wil je mensen ruimte en vrijheid geven om het anders te doen, dan moeten ze niet voortdurend het risico lopen om op hun vingers getikt te worden. Mensen die orkestmuziek maakten uit de huiskamer werden dat ook niet. We zagen wat ze probeerden.

Als er een moment is waarop we kunnen zeggen: nu komt er een eind aan die risicosamenleving, dan is dat nu. De risicosamenleving met zijn verkrampte controle, zijn Leninistische idee 'vertrouwen is goed maar controle is beter', zijn vasthouden aan plannen en regeltjes. Niet aan de wet, daar heb ik het niet over. Maar regeltjes die we vaak zelf maken. Nu we nog de herinnering hebben aan wat corona ons heeft geleerd: vertrouwen in de medemens en de mogelijkheid om soms af te wijken van wat we oorspronkelijk van plan waren.