Jezelf zien als onderneming, waarbij alles in dienst moet staan van het versterken van jezelf als merk. Ook je vrije tijd. Journalist Tom Grosfeld verbaasde zich over de volgeplempte agenda's om zich heen en schreef een boek over agendahedonisme: het idee dat je je vrije tijd op dezelfde manier benadert als je werkweek. Waar komt dat verlangen naar efficiëntie vandaan?

Weekenden die een aaneenschakeling zijn van koffie- en lunchafspraken, een to-do-lijst voor je zaterdag en zondag en op vakantie gaan ‘om de batterij weer op te laden’. Herkenbaar? Dan ben jij wat journalist Tom Grosfeld beschrijft als een agendahedonist: iemand die zijn vrije tijd op dezelfde doelmatige, calculerende en rationele manier benadert als het werkende leven. “Hedonisme, of het nu gaat om drugsgebruik, met vrienden naar het terras, of met je kinderen naar de speeltuin, is iets spontaans en ongedwongens, maar bij steeds meer vrienden zag ik volle agenda’s in de weekenden. Vrije tijd werd ingepland en schematisch benaderd.”

Die verwondering resulteerde in het boek Agendahedonisme. Hoe onze obsessie met tijdsoptimalisatie leidt tot een dichtgetimmerd bestaan, dat onlangs verscheen. Een cultuurkritiek waarin Grosfeld zoekt naar de oorsprong en de gevolgen van agendahedonisme. Daarbij spaart hij zichzelf niet. “Met enige schroom moet ik constateren dat ook ik een agendahedonist ben. Niet dat ik mijn weekenden helemaal volplan − ik heb niet eens een agenda − maar ik benader mijn vrije tijd wel vrij zakelijk. Ik moet overal iets uithalen. Zo lees ik bijna geen romans meer, maar boeken die ik kan gebruiken voor mijn werk. En ik ga wandelen in de hoop dat ik onderweg een werkprobleem oplos.”

"Hedonisme, of het nu gaat om drugsgebruik of met vrienden naar het terras, is iets spontaans en ongedwongens, maar ik zie steeds meer volle agenda’s in de weekenden."

Tom Grosfeld
Om het begrip agendahedonisme te begrijpen, ben je de geschiedenis ingedoken. Je kwam uit bij de Duitse socioloog Max Weber.

“Weber is een van de grondleggers van de sociologie en schreef in 1905 zijn inmiddels klassieke boek De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme. Hij zag om zich heen dat mensen steeds doelmatiger en rationeler werden en zocht de oorzaak daarvan in het opkomende kapitalisme, dat volgens hem niet alleen een economisch, maar ook een sociaal systeem was. Mensen internaliseerden de waarden van het kapitalisme. Je ziet dan dat zaken als stiptheid, soberheid, vlijt en eerlijkheid in een ander licht komen te staan. Ze zijn niet alleen onderdeel van een goed leven, maar kunnen je vooral ook persoonlijke winst opleveren, dáárom zijn ze waardevol.”

Opvallend genoeg kwam dat vanaf de jaren 60 in een stroomversnelling, schrijf je.

“Weber beschreef de oude geest van het kapitalisme, waarin mensen vaak een radartje waren in een machine en repetitief, geestdodend werk deden. Daar is veel kritiek op gekomen, met name tijdens de Amerikaanse hippiebeweging in de jaren 60. Dat protest was antikapitalistisch ingestoken. Persoonlijke waarden als zelfontplooiing, zelfontwikkeling, creativiteit en authenticiteit werden belangrijk, en ook het werk werd de plek waar je die waarden kon nastreven. Dat is een belangrijke verworvenheid, maar aan de andere kant gingen mensen zichzelf daardoor als kleine ondernemers zien. De beweging werd opgeslokt door het kapitalisme."

Hoe is dat gegaan?

“De persoonlijke groei die de hippiebeweging nastreefde, was voornamelijk op het zelf gericht. In die tijd kwamen trainingscentra als Esalen op, waar de groei van het zelf gezien werd als tegenkracht voor het corrupte kapitalisme. Maar de waarden die daar werden aangeleerd werden al gauw omarmd door het bedrijfsleven. Je hoefde niet meer naar zo’n trainingscentrum ergens ver weg, maar kon jezelf verwezenlijken door te werken. Bedrijven werden daar ook op aangepast: de hiërarchie verdween, de omgangsvorm werd meer familiair. Daarmee veranderde ook de aard van de zelfontplooiing. Persoonlijke groei ging over een betere professional worden, over jezelf in de markt plaatsen. Het moest je carrière dienen. Je zag toen ook dat collega’s vrienden werden, en werk je passie.”

Wat is daar de keerzijde van?

“Het zal niet meteen heel alarmerend zijn voor je (mentale) gezondheid, hoewel uitbuiting op de loer ligt. Als je jezelf als ondernemer ziet en werk je passie is, is er geen sluitingstijd. Toch denk ik dat je het lang kunt volhouden, zo’n doelmatig, dichtgetimmerd bestaan. Wat mij tegenstaat is dat als ratio de boventoon voert er weinig ruimte is voor het ondoelmatige, om open te staan voor het onverwachte en je intuïtie te volgen.”

Wat is de waarde van het ondoelmatige?

“Vrienden, familie: het meest waardevolle is ondoelmatig van aard. Ik denk dat het ondoelmatige de tijd is waarin we mens zijn. Wat blijft er over als je dat allemaal uitbant? Een klinisch, rationeel leven waarin alles moet leiden tot het volgende.”

Je wilde geen zelfhulpboek schrijven, maar geeft wel wat tips om hier uit te breken.

“Het klinkt cliché, maar ik denk dat bewustwording belangrijk is. Veel agendahedonisme gebeurt onbewust, en ik denk dat als je dat inziet, je vanzelf de vraag gaat stellen of je je leven zo wilt inrichten. Johan Huizinga schreef al in de jaren 30 over het verdwijnen van de homo ludens, de spelende mens. Ik denk dat die spelende mens het tegenovergestelde is van de agendahedonist, omdat spel belangeloos en ondoelmatig is. Dus als ik dan toch een tip moet geven: ga op zoek naar de rol van spel in je leven. Leer een instrument spelen, een ambacht te doen. En laat je meevoeren door dagdromen, want op de een of andere manier moeten we loskomen van dat kapitalistische ethos dat we geïnternaliseerd hebben.”

Ik denk dat dat ook een maatschappelijke opgave is?

“Het zou te makkelijk zijn, en te kapitalistisch, om alleen naar het individu te wijzen. Die individuele mentaliteitsverandering is nodig, maar ik denk dat veel gaat afhangen van de politiek, want we kunnen niet zonder een systeemverandering. Ik zie dat er veel aandacht is van wetenschappers, schrijvers en filosofen voor alternatieve manieren van leven. Mijn boek is daar ook een voorbeeld van. Maar ik denk dat er ook iets moet gebeuren, willen we hieraan ontsnappen. De komende tien, twintig jaar gaan doorslaggevend zijn.”

Tom Grosfeld is journalist en schrijft voor Het Parool en Vrij Nederland, voornamelijk over de tijdgeest en de invloed van digitalisering en technologie op onze manier van leven. Agendahedonisme: hoe het kapitalisme onze privélevens heeft gekoloniseerd is zijn eerste boek.