Dominee en ondernemer Ruben van Zwieten: alles wat stolt is gevaarlijk

Van Zwieten is onderweg naar Zeeland als ik hem spreek, waar hij 'een kerkgebouw overneemt'. Het nieuws van de totale lockdown verandert op dit moment niet veel voor hem. 'De Nieuwe Poort was vanwege zijn horecafunctie al dicht, maar de Vrije Universiteit maakte met colleges nog gebruik van onze 1500m2 aan zalen op de Zuidas. In Rotterdam zijn onze sociale investeerders tamelijk vriendelijk, maar de investeerders op de Zuidas, dat is andere koek. De financiële druk hangt als een zwaard van Damocles boven ons hoofd. Op 16 maart was de vorige speech in het torentje, maar al in februari begon het voor ons: het bedrijfsleven ging vergaderingen cancelen. Ik ben erg verbonden met het lot van De Nieuwe Poort. Gelukkig hebben we de mensen met afstand tot arbeidsmarkt aan het werk kunnen houden, de managers daarentegen niet.'

Van Zwieten wil van De Nieuwe Poort zowel een Nederlands als Europees initiatief maken: The New Port. De Nieuwe Haven. Locaties in Europa die ankerplaatsen zijn voor onze Westerse beschaving. Een hotel met inhoud. Waar mensen zich kunnen laven aan bronnen en geschiedenis die ankers kunnen vormen voor ons leven en samenleven. Zo opende hij Le Nouveau Port in Normandië aan één van de vijf landingsstranden en in de stad van kunst en wetenschap Valencia: hotel El Nuevo Puerto. Rome en Athene is zijn droom. Corona volente.

En zijn werk als dominee? 'Tja, huwelijken worden zonder uitzondering uitgesteld – behalve die van Grapperhaus dan – maar mensen overlijden, en begrafenissen stel je niet uit. Dat live-streamen van overlijdens heb ik gedaan, en dat is zó inhumaan. Iedereen voelt dat je de echte nagedachtenis nog een keer zal moeten doen, op een ander moment.'

'Ik ben niet echt grootgebracht met de kerk en ik voel mij geen gelovig mens. Ik heb geleerd om te zeggen: ik leef graag met de verhalen van de Bijbel. Ik heb deze verhalen meegekregen door stage te lopen bij de Thomaskerk en raakte geïnspireerd door wat ze in de theologie de Amsterdamse School noemen: een herbeleving binnen de Kerk van de Bijbelverhalen als literaire composities en poëzie. Dat begon met dominee Miskotte, predikant van De Nieuwe Kerk in Amsterdam, terwijl Nederland steeds gereformeerder werd in een steeds smallere historische lezing van de Bijbelverhalen. Een interessante groep zowel katholieke als protestante theologen onder leiding van inmiddels professor Miskotte kreeg hernieuwde aandacht voor de oorspronkelijke composities van de Bijbelverhalen. Zij zagen de onderlinge samenhang van de verhalen van de Bijbel en de herhaaldelijke, zorgvuldig gecomponeerde symbolen van de schrijvers. De Amsterdamse School verwierp elke lineaire, historische, chronologische lezing van de Bijbel, maar deelde in de vreugde en ernst van de symbolen met mensen als Van Kooten en de Bie, Aart Staartjes, en Karel Eyckman. Ze gingen heel letterlijk de Bijbel lezen. En zeiden vanaf de Universteit van Amsterdam tegen de gereformeerde Vrije Universiteitsjongens die na Geelkerken ook nog een kerkscheuring in de hongerwinter van 1944 kenden: 'Jullie hadden het er alsmaar over of de slang nou wel of niet sprak in het Paradijs. Maar wat die slang zei, daar hebben jullie het godverdomme nooit over gehad!' Ik werd daar vrolijk van.'

'Ook ging ik Nico ter Linden lezen, die schrijft: 'God is een probleem.' Precies! Zeggen dat het allemaal op hetzelfde neerkomt, is een leugen. Kijk, het begint bij atheïsme, maar uiteindelijk gaan we allemaal voor een God op de knieën, of dat nu de Statistiek is, de overwaarde van ons huis of ons Eredivisiecluppie. En dan moest je eens weten hoe humanistisch de Bijbel is. Het gaat over bevrijding van de mens, over ons leven en samenleven op aarde. Ik kreeg door dat besef steeds meer zin om dominee te worden. Ik had alleen al heel succesvol een studentenbedrijf opgericht maar dacht ik: ik ga het gewoon proberen, die domineesopleiding.'

'Bij de Amsterdamse School ging het over verhalen: hoe werkt het met personages? Jezus is een literair personage. Net als Mozes. Hij die uit het water is gered, betekent zijn naam. Met een rieten mandje, een arkje. Als hij vervolgens de hele mens uit het water redt, met de splijtende zee, dan wordt het een literaire compositie van jewelste, met nog meer betekenis: hij die bevrijdt. Precies wat de namen van Jozua en Jezus betekenen.
Ik ben naar Huub Oosterhuis toegegroeid en fan van Colet van der Ven. Het is een dunne stroming binnen kerk, de mensen die de Bijbel zien als het mensenwerk van schrijvers, waarbij met een zeer vooropgezet plan verhalen worden gecomponeerd die als een netwerk van betekenis naar elkaar verwijzen. Neem de uitdrukking 'ten derde dage', dat betekent: er gaat iets beslissends gebeuren. Ik zie de Bijbel zoals een musicus kijkt naar een ouverture: vol herhalingen, als een compositie.
In het nieuwe boek van Obama, A Promised Land, is dit trouwens ook het gegeven. Hij groeide op in het Chicago van zwarte dominees die het Oude Testament niet net als Maarten van Rossum zien als geschiedschrijving, maar als gecomponeerde verhalen. In de katholieke en protestantse traditie is dit nu vrijwel geheel afwezig.'

'Als de top uit het bedrijfsleven op bezoek komt, zijn ze meestal bang dat ze iets moeten geloven. Ik wil gewoon eerst weten hoe je heet. En dan wil ik weten wat je verhaal is. En voor mij? Ruben is mijn naam, mijn roepnaam, en ik leef met inspiratiebronnen, zoals The Crown, de Bijbel, de Ilias en sinds deze week ook van de nieuwe film De slag om de Schelde. Vragen wat ik geloof is volstrekt on-Bijbels! Je bent een leerling van verhalen. Kijk, als ze zeggen: hier, je krijgt een column in Trouw, dan denk ik: mwah, maar in Het Financieele Dagblad, dan denk ik: 'yes'. Hoe meer ik in de seculaire wereld bezig kan zijn met thema's als bevrijding en opstanding, hoe beter. Want daar kan ik inhoud werkelijk toepassen op mensenleven en samenleven. Daar waar het in de kerk te veel gaat over geloofshelden en vroomheid, en al die religieuze toestanden, laat ik liever 'de beken van gerechtigheid' stromen op andere plekken. Ik voel me in dat opzicht meer thuis bij filosofen en journalisten dan binnen de Kerk. Die zijn bezig de maatschappij mede vorm te geven en de samenleving te bevrijden van misstanden. En o ja, al die dingen over homoseksualiteit enzo, ik heb niet eens zín om daarop te reageren. Dat men ooit in de kerk die afslag heeft genomen.'

'Ik zeg altijd dat ik dominee wilde worden door het overlijden van mijn grootouders. Maar er is nog iets. Ik kom uit een gezin van vier en de televisie was vaak bezet. Heel soms had ik de televisie in mijn eentje. Toen ik een jaar of 16 was, keek ik naar een docu over de val van Srebrenica. Ik moest toen ook invullen wat ik wilde gaan studeren. Economie lag voor de hand. Maar ik moest zo hard janken bij het uitblijven van VN-luchtsteun voor Dutchbat. Uiteindelijk gaat alleen theologie over deze onmacht, dit verdriet. Ik keek televisie, zag de beelden, mijn tien jaar oudere zus kwam binnen, en ik zei: 'Het wordt toch theologie.' 'Moet je doen', zei ze.'

'En dan kom je in Leiden, met allemaal kinderen van dominees. Ik ben daar niet thuis, dat wist ik, maar ik wist: eet je spruitjes, dan kom je vanzelf bij het toetje. Slikken en doorgaan. Het eerste jaar moest je Hebreeuws leren. Je moest daarom ook Grieks en Latijn hebben gedaan, dat hoeft nu niet meer, de havisering van theologie is ingezet. Hebreeuws leren, dat is heftig. Zeker als je net lid bent geworden van het Leidse studentencorps en in tot diep in de nacht prominent moet lopen doen op de sociëteit. Op een gegeven moment was de opdracht om Genesis 37 tot en met 47 te vertalen. Ik heet Ruben, de enige met een Bijbelse jongensnaam in ons gezin. En dit stuk gaat over hem, en hij komt er niet goed van af. Hij wil steeds maar een wit voetje bij zijn vader halen. Dit was enorm confronterend! Maar elke dag ging ik terug naar het verhaal. Tussen het 'twee tieten en bier-gebral' door, wilde ik gewoon weten hoe het verder ging met Jozef en zijn broers. Het Jozefverhaal ontvouwt zich literair geniaal. Waarom komt de hele mensheid naar Jozef toe voor brood in nota bene angst- en slavenland Egypte? Om vervolgens vanaf dat vertelpunt de Exodus uit dezelfde land naar het beloofde land te gaan vertellen.'

'Willen weten hoe het verder gaat: daarom houd ik zo van Netflix-series zoals Borgen en The Wire, die gaan over macht en gezag, en over durven opstaan en durven tegenspreken. Maandag zag ik in Zeeland de première van De slag om de schelde; ook een film over goed en kwaad. We eindigen met ontzettende sympathie voor een jonge Zeeuw die al jong overloopt naar de Hitler Jugend! De hokjes worden onduidelijk, in welk hokje zit ik in? Dat is de kracht van verhalen.'

'Als je aan de Bijbel begint, dan gaat het om de eerste vijf boeken van Mozes, van Egypte naar het Beloofde Land. Mijn favoriete roman is De kaart en het gebied van Michel Houellebecq. Hij laat zien wat werkelijkheid en religie of perceptie is, en bekritiseert onze tijd waarin marketing alles is. Ik heb meteen vijftien exemplaren gekocht om weg te geven aan mensen die in raden en besturen zitten en gezegd: ga dit lezen. Ze lezen alleen nog maar Steve Jobs!'

'Imagine van Lennon vind ik hemels. De verwondering die eruit spreekt, en de hoop. Uiteindelijk houdt dat ons overeind: de hoop dat we van de aarde hemel maken. In het Christendom kom je pas na aarde in de hemel. Maar Lennon stelt met Imagine: laat de aarde hier, voor iedereen een hemel worden. Met het Onze Vader gezegd: gelijk in de hemel, ja, zo ook op de aarde. Zoals Gerard Reve zei: 'Zeg, god, dat Koninkrijk van u, wordt dat nog wat?!'

'Kijk, ik weet niet of Houellebecq een goede bijbellezer is, maar weet je wie dat wel is? Rembrandt! Wat die deed met die verhalen, dat is zo goed doorzien. En met humor! Jezus als Tuinman! Of zijn zelfportret van R. in de vorm van Paulus. Hij heeft gezien dat dit naar koning Saul en David terugverwijst. 'Saul, Saul, waarom achtervolg je mij?' En weer van Saulus naar Paulus, dat is een circulaire opnieuw-vertelling.'

'In deze tijd moet je er eigenlijk trots op zijn dat Nederland niet meer christelijk is, niet protestants, niet katholiek, maar een veelheid aan inspiratiebronnen kent. Jammer is wel dat onze ambitie zo laag is om die inspiratiebronnen te leren kennen; het beperkt zich tot de opstelling van Feyenoord of Ajax. We zijn lege mensen geworden. Laat staan dat we nog in een traditie willen staan of tot een gemeenschap willen behoren, anders dan 'ons cluppie' vrienden.

'Alles wat stolt is gevaarlijk. Islam uit zich vaak als gevaarlijk gestolde dogmatiek, maar de schrift is constant fluïde. Het islamitische hoofdverhaal gaat over onderwerping, en niet over het laten opbloeien van de mens, daar val ik niet voor.'

'Ik heb ook rechten gestudeerd. Ik ontdekte toen dat je met bepaalde zinnen altijd wel wegkomt: 'Gegeven de omstandigheden van het geval.' Maar zo is het wel. Soms moet je bij elkaar blijven in een huwelijk, soms is exodus nodig.'

'Twee jaar geleden was er ophef toen de HEMA met 'vrolijk voorjaar' adverteerde in plaats van 'vrolijk Pasen'. De zogenaamd conservatieve christelijke politici als Wilders en Baudet gingen daar meteen op schieten. Maar elke stolling is verkeerd.'

'Dit lijkt op preken voor eigen parochie, maar: ik ben op weg naar Zeeland, daar wordt een 16e eeuws kerkgebouw omgetoverd tot De Nieuwe Poort. Eten, drinken, slapen, confereren, debatteren, tentoonstellingen, voorstellingen én zondagmorgen kerkdienst. Ik logeer bij Zeeuwen thuis, mensen staan klaar met een maaltijd voor mij. En al die mensen vinden één ding belangrijk: gezamenlijk iets doen wat niets te maken heeft met economie en politiek. Vroeger had ieder dorp wel een kerkgebouw aan het marktplein tegenover het raadhuis. Een plek waar hoog- en laagopgeleid, mensen met veel en weinig geld door alle rangen en standen heen samenkomen.

'In Elite gezocht zeggen we (Van Zwieten en Sander Schimmelpenninck, red.) het veel rechtstreekser: de groeiende vermogensongelijkheid is de kiem voor een klassenmaatschappij, en is het grootste probleem van de toekomst. Hier leert een Bijbels verhaal: of je nu grootdeelaandeelhouder of bankier bent, aan het avondmaal ben je niets minder dan die ander die met de VUT is gestuurd en zijn gebit niet kon verzorgen. Mensen die macht krijgen veranderen, en als je je dan ook nog terugtrekt in een bubbel, en kinderen bij elkaar in de jaarclub stopt, dan is voor mij de kerk een heel goed antidotum tegen de klassenmaatschappij die wel degelijk ook in onze egalitaire lage landen ontkiemt.'

'Er zijn collega's die met kerst bidden: 'Lieve God, dank dat u uw zoon stuurde 2020 jaar geleden.' Ik fleur echter op van wat ik schrijvers zie doen met het kerstverhaal; het kerstverhaal is toch een totaal-samenvattinkje van het hele Exodus verhaal van de Thora, het is zó knap wat ze doen. Je hebt Augustus, de verhevene, je hebt de Heroditus-figuur die alle jongetjes van twee jaar en daaronder wil ombrengen. En wie moet het tegen de klootzakken opnemen?'

'Dat gaat over nu. Wie moet het tegen Trump opnemen die de democratie niet met een theelepel uitholt, maar met een sneeuwschep? Misschien denk je: zet een andere grote man er tegenover. We denken dat we het tegen Goliath moeten opnemen met nog een Goliath, maar we zijn aangewezen op een hulpeloos kind met Kerst. Het kerstverhaal leert: de bevrijding en toekomst komt uit de richting van twee elementen: uit iets wat volstrekt onverwacht is én heel kwetsbaar is. En dat hadden we niet verwacht. Uiteindelijk worden we geboren met een slabber en eindigen we met een slabber. En ook tussen die tijd zijn we voor een groot deel van ons leven afhankelijk van anderen.'

'Mijn kerstboodschap? Wees ontvankelijk voor de dingen in het leven die vernieuwing en hoop gaan brengen, en weet: het komt uit onverwachte en kwetsbare hoek.'