Boris van der Ham: alleen door onze krachten te bundelen kunnen we onrecht bestrijden

'Wat een aanname, dat je daarvan uitgaat! Het gros van Nederland heeft nog nooit een godsdienst van nabij meegemaakt in zijn opvoeding. Een betere vraag is: met welke godsdienst of levensbeschouwing ben je opgegroeid? Want een levensbeschouwing kreeg ik natuurlijk wel mee. Ik ben niet godsdienstig opgevoed, mijn ouders hadden zich al los gemaakt van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Wel had ik zelf een soort kindergeloof ontwikkeld. Toen ik klein was, had ik verhaaltjes uit de Bijbel gehoord op vakantie. Het kan toch geen toeval zijn, dacht ik, dat ik mij kan herkennen in deze verhalen, dat wij als mensen hetzelfde meemaken. Bestaat God dan toch? Op de middelbare school begreep ik dat het om een literaire ervaring ging. In boeken lees je over anderen, maar herken je tegelijk jezelf. Je ervaart dat je daarmee dus niet alleen staat in je gevoelens. Dat is een menselijke ervaring: ik ben niet alleen. In boeken wordt het bovendien vaak net iets mooier geformuleerd dan hoe je het zelf kan. Als ik de vraag moet beantwoorden dan zou ik zeggen: ik ben opvoed in nieuwsgierigheid. En als ik me iets zou noemen, dan is het 'vrijzinnig humanistisch'. Ik laat me inspireren door wat mensen hebben gemaakt, en wat we van elkaar kunnen leren.'

'Ik geloof in de steun die je kunt krijgen uit de herkenbaarheid van het eigen leven in andermans leven. Uit het feit dat dingen zich herhalen. Dat geeft houvast, ik kan mij rijmen met andere mensen. Ik haal ook steun uit natuurlijke processen. Ik vind het inspirerend om over de biologie van de mens te weten, dat is heel objectief. En ik haal kracht uit cultuur. Cultuur is het proberen te ordenen en bij te sturen van je natuur. Cultuur maakt tastbaar hoe je goed met je eigen natuur kunt omgaan.'

'Het mooiste is dat ik vader ben geworden van twee kinderen, en dat je het leven doorgeeft. In meer negatieve zin was er mijn scheiding, negen jaar gelden. Door die scheiding begreep ik mijn vader beter. Mijn vader heeft er erg onder geleden dat mijn moeder wilde scheiden. Ik vond dat eerst vreemd, dat hij er niet overheen kon stappen. Pas toen ik zelf ging scheiden ervoer ik hoe emotioneel zoiets is, en hoe fysiek ook, dat het rouwen in je lijf gaat zitten. Ik kreeg meer begrip voor mijn vader, meer mededogen. Ik wilde het zelf wel anders doen dan hij. De natuur bracht me neerwaarts, maar ik móest in beweging komen: sporten, vrienden opzoeken. Tegen mijn gevoelens in mijn leven blijven vormgeven. Als een Baron van Münchhausen mezelf uit de drek trekken met positieve activiteiten. Je leert dus ook van de fouten van een ander, door te spiegelen, en dan te bedenken: zo ga ik het niet doen.'

'Laten we vaststellen dat veel godsdienstige mensen die boeken bijna niet lezen. De humanisten doen dat trouwens ook, die trekken een hele canon van boeken open die je zou moeten lezen. Om mezelf op te laden koppel ik het zelf juist graag los van het hoofdelijke, door naar het theater te gaan, waar je letterlijk kunt kijken naar andere mensen. Geef iedereen een jaar lang een abonnement op de schouwburg, is mijn credo. Want alle toneelstukken gaan over moraliteit. Bovendien zit je in een zaal, met andere mensen. Je lacht samen, maakt een praatje, het is ook een sociale context. Maar goed, ik ga op jouw verzoek toch twee leestips geven, want ik vind ook wel dat je je moet durven uitspreken bij zo'n vraag. Komt-ie: ten eerste het verzamelde werk van Shakespeare. Een historische sensatie, wat 400 jaar geleden over emoties is geschreven geldt nog altijd. Hamlet! En ook: boeken over primaten, zoals De naakte aap van Desmond Morris, of het werk van Frans de Waal. Daaruit leer je dat de moraliteit ook in de natuur zit. Maar liever geef ik iedereen het theater, dat bindt ons toch meer dan een boek.'

'Ja. Soms is het belangrijk om te markeren dat je iets 'niet' vindt. Dat betekent niet dat je automatisch tegen geloven bent. Ik ben zelf a-theïstisch maar niet anti-theïstisch. Wereldwijd zijn er inmiddels 1,2 miljard non-affiliated, daaronder vallen atheïsten, humanisten, voormalig gelovigen. Het aantal groeit niet alleen in Nederland, maar ook in andere landen, ook in de zogenaamde 'islamitische landen'. Anders dan veel mensen denken, is ontkerkelijking dus niet een typisch westers fenomeen. Maar het uitspreken dat je niet gelooft, is in veel niet-westerse landen wel een groot probleem. In twaalf landen moet je het met de doodstraf bekopen als je afvallige bent. Als humanisten moeten we tegen deze grove schending van mensenrechten opkomen, allereerst door zelf niet weg te duiken met te omschrijven wie je bent.'

'Ik vind de term ex-gelovige, ex-moslim of afvallige geen prettige term. Het vooronderstelt dat er een leegte zou zijn, of dat je iets niet meer bent. Ik wil niet-geloven graag positief invullen: ik ben humanistisch. Veel mensen willen nu geen label, ook niet 'humanist'. Maar misschien moeten we ons wat afzetten tegen deze tijdgeest, en ons wel iets laten noemen, zonder dat het hermetisch wordt. Sowieso is er niets tegen je verbinden aan iets. Ik spreek veel millennials die een beetje depri met hun engagement rondlopen. 'Ben je ergens lid van?' vraag ik dan. 'Nee, want ik wil niet bij een groep.' Zet je daaroverheen, zeg ik dan, want zo individualistisch hoeft het allemaal niet. Je komt in je eentje namelijk niet verder. Sterker nog, we hebben de morele plicht ons te verenigen. Kijk maar naar vrijwel elke vrijheid die we in dit land hebben. Zonder de bundeling van onze krachten zou die er niet zijn gekomen: vrouwenrechten, homorechten, tegengaan van racisme. Natuurlijk kunnen bij een vereniging of een groep ook allerlei interne discussies zijn. Maar het is juist de kunst van samenleven om daarbinnen trouw aan jezelf te zijn, en tegelijk samen tot iets gemeenschappelijks te komen.'

'Het opkomen van een romantische notie van identiteit als tegenhanger voor waarden als individuele vrijheid en mensenrechten. Ik bedoel met 'romantische' identiteit een valse notie van de promotie van welhaast negentiende-eeuwse familiewaarden. Stellen dat die familiewaarden belangrijker zijn dan mensenrechten. Dat gaat ten koste van vrouwen, van homo's, van afwijkende standpunten. Je ziet die tendens in Rusland, Polen, Zuid-Amerika. Er is ook een echo van in Nederland. Dat zag je bijvoorbeeld vorig jaar toen de Nashville-verklaring uitkwam, waarin homoseksualiteit werd verworpen. We zijn daarin activistischer geworden. Wij van het Humanistisch Verbond hebben daar de Liefdesverklaring tegenover gezet, een alternatieve positieve verklaring dat je mag liefhebben wie je wilt.'

'En ik maak me ook zorgen over de wereldwijde positie van humanisten en vrijdenkers. Tijdens de acht jaar dat ik voorzitter was van het Humanistisch Verbond heb ik gezien dat hun positie meer op de agenda is gekomen. Komende november wordt in de Tweede Kamer een initiatiefnota behandeld van Sjoerd Sjoerdsma van D66 waarbij meerdere partijen – ook CDA en Christenunie – zich samen zullen uitspreken voor de vrijheid van religie én niet-religie. Het Humanistisch Verbond heeft daar actief aan bijgedragen. Elk jaar verschijnt bovendien het Freedom of Thought Report van Humanists International, dat ertoe heeft geleid dat de Verenigde Naties dat meeneemt als uitgangspunt van hun beleid. We zijn ook steeds meer gaan opkomen voor mensen met een niet-westerse achtergrond die vanwege afvalligheid zijn gevlucht, uit Bangladesh, Afghanistan bijvoorbeeld. Wij bieden ze onderdak. Ook bieden wij in Nederland ex-moslims steun en een gemeenschap. Je hebt het recht om niet-godsdienstig te zijn.'

'Tegen de stroom en de tijdsgeest in groeit het Humanistisch Verbond. Ondanks de vergrijzing zijn wij groter geworden. We hebben in 40 jaar niet zoveel leden gehad! We hebben onszelf relevant gemaakt. We geven cursussen en bieden inspiratie. We bieden een combinatie van reflectie en activisme die ook jongeren aanspreekt. We staan op tegen onrecht. En we tonen een alternatief. Wat is vrijheid, wat is samen? We tonen actief een alternatief. Ik put hoop uit het feit dat verenigen dus werkt.'