Psycholoog Egon Dejonckheere: de druk om gelukkig te zijn maakt ons ongelukkig

Als we het over geluk hebben, zijn we vaak geneigd om alleen naar het individu te kijken, zegt psycholoog Egon Dejonckheere. We vergeten het individu in een bredere context te plaatsen. Terwijl dat wel belangrijk is, want het sociale weefsel en de sociale normen die in een bepaalde maatschappij gelden, zijn ook van invloed op ons levensgeluk. Dejonckheere deed vergelijkend onderzoek naar geluk in veertig landen, en zag dat hoe hoger een land op geluksgraadmeter World Happiness Index scoort, hoe meer mensen last ondervinden van de maatschappelijke druk om gelukkig te zijn.

Dat zorgt voor problemen. Wereldwijd hebben mensen vaker problemen met hun mentale gezondheid als ze druk ervaren om gelukkig te zijn. Er wordt te zeer van ons verwacht dat we gelukkig zijn, zegt Dejonckheere, en die geluksnorm heeft effect op ons welzijn. 'Denk aan minder tevredenheid over onze levens, meer negatieve gevoelens, minder positieve emoties en meer depressie, angst en stress.'

'De mens is een sociaal wezen, die probeert vaak te doen wat het grotere geheel, zoals een samenleving, voorschrijft. De druk om gelukkig te zijn werkt verlammend. Je vergelijkt jezelf met een ideaalbeeld dat niet haalbaar is, wat er paradoxaal genoeg voor zorgt dat je verder van de norm verwijderd raakt. Door die vergelijking merk je: 'Oei, ik voel me eigenlijk niet zo gelukkig als ik zou moeten zijn.' Daardoor voel je je nog ongelukkiger.'

'Geluk is voor iedereen individueel bepaald. Maar als je het wetenschappelijk bekijkt, dan bestaat geluk uit verschillende facetten. De eerste is de emotionele component, waarbij het gaat om hoeveel positieve of negatieve gevoelens je ervaart. De tweede is cognitief, wat over de levenstevredenheid gaat. Als ik een algemene inschatting moet maken van hoe mijn leven verloopt en of ik daar blij mee ben, hoe zou ik dat dan beoordelen, op een schaal van het slechtst mogelijke leven tot het best mogelijke leven? En als laatste is er de klinische component, waarbij het gaat om symptomen van depressie, angst, stress. Dat hangt met elkaar samen.'

'De World Happiness Index reflecteert hoe de gemiddelde mens zijn levenstevredenheid beoordeelt. Voor de gemiddelde mens geldt dat hij gelukkiger is in een land dat daar hoog op scoort. Maar een gemiddelde vertelt niet het hele verhaal. Er is ook veel variabiliteit in een land: sommige mensen zijn nu eenmaal gelukkiger dan anderen. We zien dat mensen in landen als Nederland en België, die hoog scoren, slechter psychologisch welzijn rapporteren dan landen die laag scoren. Wat ons onderzoek blootlegt, is dat het gemiddelde van de geluksindex niet gebruikt kan worden om een uitspraak te doen over het individuele psychologische welzijn. Je moet ook kijken naar de processen binnen een samenleving, zoals de geluksnorm.'

'Inderdaad. Maar met het postmodernisme zijn de structuur en regels voor het leven weggevallen. Eerder was religie prominent aanwezig in de samenleving, wat een soort houvast creëerde, waarbij het duidelijk was dat als je de richtlijnen volgde, je een gelukkig en waardevol leven zou leiden. Dat is verdwenen, en wat overbleef was het individualisme, waarbij je wel de ruimte krijgt, maar wat ook strijd met zich meebrengt over wat geluk precies is, en hoe je dat bereikt. Het feit dat het voor iedereen anders is, maakt dat het ook een worsteling kan worden om gelukkig te zijn.'

'Nee, de druk speelt overal een rol, die is overal aanwezig. Maar het heeft niet overal slechte gevolgen. Dat is eigenlijk alleen het geval in landen die hoog scoren op de geluksindex. Neem Senegal, een land dat laag scoort, waar je ziet dat de relatie tussen het ervaren van druk om gelukkig te zijn en slecht psychologisch welzijn niet bestaat. Het heeft geen negatieve gevolgen.'

'Mensen zijn daar met heel andere dingen bezig, ze hebben andere prioriteiten. Het zijn typisch geïndustrialiseerde landen waar de druk om gelukkig te zijn negatieve gevolgen heeft. We hebben geen data om dat hard te maken, maar het zou ermee te maken kunnen hebben dat er in geïndustrialiseerde maatschappijen het idee heerst dat geluk maakbaar is. Dus het is je individuele opdracht om ervoor te zorgen dat je een gelukkig leven leidt en dat je positieve emoties ervaart, en het is je eigen falen als dat niet lukt. Dat maakt dat het zo pijnlijk is als je niet aan de norm kan voldoen.'

'In veel maatschappijen wordt gekeken naar positieve emoties, en hebben negatieve gevoelens geen plaats meer in het dominante maatschappelijke discours. Daar zou veel meer aandacht voor moeten zijn. Dat het oké is om te zeggen dat je af en toe een off-day hebt, of dat het niet goed met je gaat. Vaak worden slagzinnen gebruikt als Don't worry, be happy, en Look at the bright side of life, maar op lange termijn zijn de adviezen die we mensen geven niet goed, omdat de negatieve emoties daarmee niet weggaan en juist harder kunnen terugkeren.'

'Negatieve emoties hebben een duidelijke evolutionaire waarde. Angst zegt ons dat er iets is in onze omgeving waar we voor moeten oppassen en maakt het lichaam klaar om te reageren in het geval van dreiging. Kwaadheid zegt ons dat onze doelen geblokkeerd worden. En verdriet betekent dat we om iets geven. Deze emoties geven ons sturing. Als je ze volledig ontkent, zullen ze op een later tijdstip terugkeren.'

'Het is een maatschappelijke norm die geïnstalleerd is, die je als individu niet in je eentje kunt veranderen. Maar elke verandering begint bij onszelf, bijvoorbeeld door in onze eigen sociale omgeving aandacht te hebben voor iemand die zich niet goed voelt. Door te luisteren naar de ander, en met acceptatie naar negatieve gevoelens van zowel onszelf als anderen te kijken, zetten we een stap in de goede richting.'

'Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat de paradox van geluk is dat hoe meer je er naar streeft, hoe ongelukkiger je wordt. We moeten minder streven, en eerder op zoek naar wat we belangrijk of waardevol vinden in het leven. Staar je niet blind op zo gelukkig mogelijk te zijn. Geluk komt meestal vanzelf, als we doen wat we interessant of de moeite waard vinden. Zo wordt het een bijproduct, in plaats van een hoofddoel. Waarde en betekenis geven is een individuele zoektocht, en samen met ons verbonden voelen met anderen draagt dat bij aan ons welzijn. En misschien moeten we landen niet alleen maar rangschikken op hoe gelukkig ze zijn, maar hoe open ze staan voor de volledige reikwijdte van menselijke emoties. '