Historicus Maarten van den Heuvel: het zelfhulpboek spiegelt de tijd waarin we leven

Nee, Van den Heuvel, leest op dit moment geen zelfhulpboek. Hij heeft de afgelopen zeven jaar zo'n beetje alles gelezen wat voorhanden was en is voorlopig verzadigd. Voor zijn onlangs verschenen boek AEX van de ziel. Hoe zelfhulpboeken de tijdgeest weerspiegelen dompelde hij zich onder in het genre. Hij concentreerde zich daarbij op de bestsellers die de eindejaarlijsten hebben gehaald, omdat dit een goed beeld geeft van de keuze van lezers en daarmee van wat er leeft in de maatschappij.

Van den Heuvel start zijn vertelling bij de zogenaamde 'Kanarieboekjes', kleine boekjes die tot ver in de jaren 50 heel populair waren en eindigt met bestsellers uit 2019, zoals Jelle Hermus' Steeds Leuker. 'Ik ben vlak voor de coronacrisis gestopt. Wat de crisis zal gaan betekenen voor welke boeken vooral aftrek zullen vinden, kun je nu nog niet zeggen. Wat ik inmiddels wel weet, is wat een zelfhulpboek tot een succes kan maken. Populair worden de boeken die niet alleen een antwoord geven op de vraag hoe te leven, maar vooral op de vraag: hoe te leven in de huidige tijd.'

'Van nature ben ik geen lezer van zelfhulpboeken. Per toeval kreeg ik het boek De moed van imperfectie van Brené Brown in handen. Dat verscheen in 2013 en gaat over 'loslaten' en leren accepteren dat we met zijn allen met onze poten in de blubber staan. Ik herinnerde me dat ik ooit een ander zelfhulpboek had gelezen, met precies de omgekeerde boodschap: dat je alles kunt bereiken wat je maar wilt, als je maar je best doet.'

'Dat was de boodschap van Rhonda Byrne in The Secret, uit 2007. 'Het universum is als een postordercatalogus waarin je kan uitkiezen wat je wil', schreef ze. Ik vind dat een tamelijk bizar idee, alsof er een eenvoudig trucje is waarmee je alles kunt krijgen wat je wilt. Maar dit idee was toen heel populair. Ik was benieuwd hoe dat kon, dat we in Nederland zo kort na elkaar massaal zo'n andere boodschap omarmden in twee zelfhulpboeken met een boodschap die diametraal tegenover elkaar stonden. Ik vermoedde dat het met de tijdgeest te maken had. Dat bleek ook zo te zijn. Je kunt de kentering duidelijk dateren.'

'Vanaf de jaren 90 van de vorige eeuw ging de zelfhulpliteratuur over hoe je succes kunt bereiken. Economische principes werden toegepast op alle facetten van het dagelijkse leven. Of het nu ging om relaties of banen, op elk vlak waren we volgens die boeken als mensen in concurrentie met elkaar. Uit de boeken spreekt een optimistische kijk: alle bomen groeien tot in de hemel en succes is voor iedereen weggelegd, dat was het dominante denken. Dat spatte uiteen door de economische crisis in 2008. Mensen geloofden die boodschap niet meer. In zelfhulpboeken van na 2008 duikt de boodschap op dat je het idee 'succes' moet loslaten.'

'Een veranderde tijdgeest is van invloed op wat onze prangende levensvragen zijn, en ook op de antwoorden die we daarop geven. Zelfhulpboeken worden populair nadat er grote veranderingen in de maatschappij zijn opgetreden. Meestal worden die veranderingen door kleine groepen in gang gezet. Die krijgen veel media-aandacht waarna het breder tot de samenleving doordringt dat er iets aan het veranderen is. Als mensen worden geconfronteerd met die veranderende wereld, vragen ze zich af: hoe moet ik me daartoe verhouden? Zo zie je bijvoorbeeld dat na de tweede feministische golf zelfhulpboeken over man-vrouw relaties populair worden.'

'Zeker. Als andere bronnen zijn opgedroogd, worden zelfhulpboeken alternatieve bronnen van wijsheid. Behalve het verdwijnen van de rol van de Bijbel en de kerk kun je ook denken aan gemeenschappen die uiteenvallen, en ook aan ouderen die niet langer als bron van wijsheid worden beschouwd. Hoewel die bronnen voor antwoorden op levensvragen tanende zijn, is de druk en het verlangen om het goed te doen als mens en gelukkig te willen zijn, niet afgenomen.'

'De vraag hoe te leven is zo oud als dat er mensen zijn. Maar het eerste boek dat zichzelf omschrijft als een zelfhulpboek, dateert uit 1859. Samuel Smiles – wat een achternaam –schreef toen Self help. Dat gaf hij uit bij John Murray en die had twee successen dat jaar: Darwin en Smiles. Maar het boek van Smiles veroorzaakte meer ophef dan Darwin en was de grotere hit. Smiles vertelde succesverhalen over bekende mensen als James Watts ter inspiratie voor zijn lezers. Dat paste in die tijd: het begin van de Industriële Revolutie, waarbij voor het eerst op grote schaal niet-adellijke menselijke fortuinen konden vergaren.'

'Dat hangt van de boodschap in het boek af. Het lezen van een boek doe je natuurlijk in je eentje, en toegegeven, de boodschap in veel zelfhulpboeken tot aan 2008 is wel heel erg individualistisch. De boeken promoten een egocentrische levenshouding. Mijn moeder had deze gesprekken met jongere mensen die in een andere tijd gevormd zijn. Hun hele denken komt voort uit zelfontplooiing, waarbij je vooral naar jezelf kijkt en wie wil jij zelf zijn, op basis daarvan maak je levenskeuzes. Daarbij krijg je mee als boodschap dat je je niet te veel moet aantrekken van anderen.'

'Mijn moeder koos ervoor om tijd aan mijn vader te schenken, dat was haar eigen keuze. Maar dat is een nuance die naar de achtergrond is geraak. Als je zegt: denk je wel goed aan jezelf, is de suggestie dat je niet zorgend in het leven kunt staan. Er zit dus een morele dimensie aan het individualisme wanneer dat ingebed is in liberaal marktdenken: het idee dat de mens alleen maar voor zichzelf leeft.'

'De eerste boekjes waren op de werkende mens gericht; hoe moet ik mijn werk doen, hoe moet ik aan de telefoon klinken? Daarna werden de onderwerpen verbreed: zo leer je dammen, zo wordt roken een genot. Vanaf de Tweede Wereldoorlog kwamen er steeds meer psychologische onderwerpen, met name over goede manieren. Goede manieren waren de sociale olie, de mens was slechts een tandwiel in machinerie van maatschappij. Je was als individu dus ondergeschikt aan de maatschappij en ook niet onmisbaar. Maar je kan ook weer niet zomaar een tandwieltje uit het wiel halen, dan draait het niet goed meer. Het hele denken is dus meer gericht op het geheel, en hoe je als individu daaraan kan bijdragen.'

'In de kanarieboekjes zie je de eerste tekenen van de psychologisering van ons wereldbeeld. Dat zet door en het heeft het gemeenschapsdenken naar de achtergrond gedrukt. Het heeft individualisering versterkt en verder aangejaagd.'

'Filosofen hebben zich natuurlijk altijd al beziggehouden met de vraag hoe te leven. Maar dat filosofen dat nu ook in deze vorm gieten is een bevestiging van de emancipatie van het zelfhulpboek. Er werd lang met dedain naar zelfhulpboeken gekeken. Zo ging Nico Scheepmaker een dagje op pad met Wayne Dyer voor een column. Het meest positieve dat hij kon opmerken was dat het een aardige man was. Dat dedain begint te verdwijnen, en de populariteit van het filosofische zelfhulpboek is daar een teken van.'

'Het feit dat die boeken hier zo massaal werden gelezen zegt iets over waar we hier toen mee bezig waren. Dat staat los van de achtergrond van de schrijvers. Nu zijn inderdaad veel meer van de bestsellers afkomstig van Nederlandse schrijvers, denk aan Jelle Hermus of Wouter de Jong. Ook dat is een teken van emancipatie van het genre.'

'Er zijn mensen die schrijven dat Amerikaanse zelfhulp een belangrijke factor is in de neoliberalisering in de wereld. De boodschap dat je aan je aan jezelf moet werken als het niet goed gaat, en er zelf voor moet zorgen dat het wel goed wordt is essentieel voor het neoliberale wereldbeeld. Iemand als Emile Ratelband paste in trend van dit marktdenken. Maar huidige populaire Nederlandse zelfhulpboeken na 2008 passen in de trend van de aandacht voor falen en kwetsbaarheid en de valkuilen van de focus op economisch succes. Zo bepleit Wouter de Jong bijvoorbeeld zelfcompassie als middel om jezelf als mollige, gemiddelde Jan Modaal onvoorwaardelijk te accepteren.'

'Ten eerste dat veranderingen in de tijdgeest direct gevolgen hebben voor wat populair wordt in zelfhulpboekenmarkt. Wat er in samenleving gebeurt is bepalend voor welk soort zelfhulpboeken mensen willen lezen. Ten tweede: de kanarieboekjes waren nieuw voor mij. Het is als historicus prachtig om te zien hoe de veranderende tijdgeest van het collectieve naar het individuele wordt weerspiegeld in de boekjes, en om de consequenties te overdenken van het collectivisme voor het individu. 'Verlegenheid is in de kern der zaak een overdreven aandacht voor het eigen Ik. U denkt te veel aan uzelf en over uzelf'. Dat kun je lezen in Verlegenheid overwinnen (Kanarie-boekje no. 58). Kun je je het voorstellen dat dit werd opgeschreven in ons land, minder dan een eeuw geleden? Zoveel is er veranderd tussen jaren vijftig van de vorige eeuw en nu!'

'Ik kan me goed vinden in de ontwikkeling van de laatste tijd waarin de ratrace en najagen van succes ontmoedigd wordt. Vergeet je geliefde en dierbaren niet, zo luidt de boodschap nu. En je wordt aangespoord om te denken in waarden. Uiteraard doen de boeken ook suggesties voor goede waarden. Mark Manson heeft het in zijn boek De edele kunst van not giving a f*ck dan over eerlijkheid, verantwoordelijkheid nemen voor alles wat je doet en twijfel, terwijl hij genot, materieel succes, populariteit en gelijk hebben afwijst. Die aandacht voor waarden vind ik mooi.'

AEX van de ziel is verschenen bij Prometheus. Op de aexvandeziel.nl staat een extra hoofdstuk over dieetboeken.