Jonge mooie mannen die zich onsterfelijk wanen, die het leven op alle mogelijke manieren vieren en vereren, en die vervolgens getroffen worden door een mysterieuze ziekte. De recente serie It's A Sin brengt de aidsepidemie in Londen hartverscheurend in beeld en laat zien hoe de strijd tegen hiv en aids tegelijkertijd een strijd tegen stigma, schaamte en homofobie is. Ook in Nederland was dat zo.


Met de aidsepidemie kwam er een bruut einde aan een periode van ongekende seksuele vrijheid. De komst van de anticonceptiepil wordt vaak in verband gebracht met de seksuele revolutie, maar minstens zo belangrijk was de ontdekking van penicilline. Voorheen was syfilis een mogelijk dodelijke en vooral pijnlijke ziekte, nu maakten antibiotica soa's onschuldig(er), want behandelbaar.

Wat toen nog 'venerische ziektes' heette werd niet langer als probleem gezien. Er werd wel gemonitord, vooral onder mannen die seks hadden met mannen. Er waren poliklinieken waar zij terechtkonden voor medicatie en een heuse 'prikzuster' van de GGD nam op locatie in de Amsterdamse homoscene bloed af om dat op syfilis te testen. Dat stond niet in de weg van het onbekommerde feest dat gevierd werd, eindelijk, na eeuwenlange onderdrukking. Kom dat maar eens verstoren met dreigementen van een vaag virus.

In 1981 meldden zich, afzonderlijk van elkaar, een aantal jonge mannen bij ziekenhuizen in Amerika. Ze hadden dezelfde klachten, een gestoord afweersysteem, en bleken dezelfde seksuele praktijken te hebben. Aanvankelijk werd hun ziektebeeld gay related immune deficiency (grid) genoemd, informeel op een dermatologencongres 'homokanker'.

De ontwikkelingen in Amerika werden door Nederlandse artsen gevolgd, en ze schrokken van de evident homofobe toon. Die zorgde er evenwel voor dat coassistent Jan van Wijngaarden direct de symptomen wist te herkennen toen er bij het AMC een patiënt met deze klachten binnenkwam. Het was voorjaar 1982.

Snel vormde zich een netwerk van artsen en andere specialisten die medische kennis uitwisselden. Er was nog veel onduidelijk. Hoe populair was anale seks eigenlijk? En waren condooms wel geschikt voor zulke seks? Condooms werden toentertijd gezien als iets voor hetero's, het zou niet makkelijk zijn die ingeburgerd te krijgen onder homo's. Langzaam maar zeker werd de omvang van de epidemie duidelijk en dat leidde tot verwoede discussies binnen het opgezette netwerk. Moesten sauna's en darkrooms niet gewoon dicht? Ook Nederland ontkwam dus niet aan een homofobe ondertoon.

De strijd tegen aids in Nederland is er volgens historica Annet Mooij vanaf het begin een geweest van voorlichting en preventie, met een nadruk op het voorkomen van stigmatisering van homo's en homoseks. Dat kwam mede omdat een sleutelfiguur als Van Wijngaarden zelf op mannen viel. In het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten was dat anders – een kijktip is de documentaire How to Survive a Plague die de strijd tegen de trage reactie van de regering-Reagan vastlegt.

Toch was en is de associatie met homo's nooit weggegaan, juist omdat het beeld dat we ook in It's A Sin zien zo krachtig is: adonissen die ten prooi vielen aan verschrikkelijke aftakeling; jonge mooiboys zoals we nu zouden zeggen, die ineens hun eigen uitvaart planden. Ons eigen It's A Sin-moment was het optreden van zanger en model René Klijn bij De Schreeuw van de Leeuw in 1992. Op zaterdagavond zag de ganse natie hoe hij fragiel en kwetsbaar vanaf een ligbed Mr. Blue zong. Het werd de bestverkochte single van 1993, Klijn stierf in september van dat jaar.

Dat aangrijpende maar ook angstaanjagende beeld pakte, ogenschijnlijk gek genoeg, goed uit voor de homo-emancipatie. Mooij stelt dat het grote publiek 'eerder gefascineerd dan openlijk afkeurend' reageerde op de onthullingen over het reilen en zeilen van de gay scene, die zich tot dan toe aan het oog had onttrokken.

Aids is in Nederland niet opgevat als straf voor tegennatuurlijke daden, maar – ik citeer opnieuw Annet Mooij – als 'tragedie voor de betrokkenen' en 'een nieuwe uitdaging voor de medische wetenschap'. Op onderzoeksgebied was veel eer te behalen en de politiek reageerde ondersteunend, al ging dat niet zonder slag of stoot.

Het is lastig vast te stellen wat de gevolgen van de aidsepidemie zijn geweest. In de periode 1983-2019 zijn er volgens het RIVM/CBS in Nederland 4.837 mensen gestorven aan de gevolgen van aids. Na de eerste landelijke voorlichtingscampagne in 1987 steeg de condoomverkoop spectaculair en daalde het aantal soa's.

Mede dankzij initiatieven uit de gemeenschap, zoals die van de onlangs overleden activist Orlando Lansdorf, pasten homo's hun gedrag aan: minder seksuele partners, minder onbeschermde anale seks. Waaraan die effecten exact toe te schrijven zijn, is moeilijk te zeggen. Angst is een sterke drijfveer, en de boodschap die uitgaat van steeds maar weer vrienden moeten begraven is krachtiger dan welke voorlichtingscampagne dan ook.

Hiv is het virus, zeggen activisten, maar stigma is de ziekte. We hebben de medische misère uit It's A Sin merendeels achter ons kunnen laten, maar de sociale ellende niet.

It's A Sin is een dramaserie en het is onmogelijk om het droog te houden bij het kijken. Toch zijn er kritische noten te kraken. Theatermaker Brian Mullin, die zelf hiv heeft, hekelt de focus op de schuldvraag in de serie. Activist Mark King maakt eenzelfde punt, en wijst op de stereotypering van homomannen als egoïstisch en promiscue. Luister vooral naar de aflevering van de podcast De Eeuw Van De Amateur waarin twee mensen van de Hiv Vereniging uit verschillende generaties bespreken hoe zij naar de serie keken, hoe zij de aidscrisis hebben beleefd en hoe het nu gaat. Want laten we niet vergeten: de ziekte is niet meer wat hij veertig jaar geleden was.

Aids, het stadium waarin hiv de afweer ernstig heeft aangetast, komt in Nederland nog maar weinig voor, en een hiv-diagnose is allang geen doodsvonnis meer. Hiv is een chronische aandoening waarmee je gezond oud kunt worden. De eerste doorbraak om dat te bereiken kwam in 1996 met een nieuwe generatie medicijnen. Inmiddels kan het virus zo onderdrukt worden, dat het niet meer doorgegeven wordt ('n=n'). Angst voor seks is niet meer nodig, zeker niet nu je jezelf en anderen kunt beschermen met PrEP.

Hiv is het virus, zeggen activisten, maar stigma is de ziekte. We hebben de medische misère uit It's A Sin (merendeels) achter ons kunnen laten, maar de sociale ellende niet. Het grootste probleem van veel mensen met hiv in de huidige tijd zijn de vooroordelen en verouderde kennis van hun omgeving, die hen daardoor nog steeds discrimineren, uitsluiten en anders behandelen. Wat een ongelooflijke zonde.