Dit artikel bevat spoilers.

In First Reformed moet een dominee kiezen tussen radicaal verzet tegen onrechtvaardigheid en corruptie in de wereld en de mogelijkheid van liefde en nieuw leven. Hij kiest voor dat laatste — voor zichzelf.

Over het schokkende, briljante einde van Paul Schraders nieuwe film kunnen we het nu wel hebben; de film, geruime tijd al beschikbaar op schijf (in het buitenland), draait sinds een paar weken bij ons, helaas in slechts enkele bioscopen. Dat laatste is vreemd. Voor mijn gevoel hebben we hier te maken met een hele belangrijke film, vooral dus dat einde waarin de sluimerende kwestie van persoonlijke verlossing in de context van een harde wereld een climax bereikt.

Schrader brengt eeuwenoude vragen op de voorgrond: is er voor een mens een goede uitkomst mogelijk wanneer hij zich bevindt een wereld die slecht is? En: botst dat dan met onze maatschappelijke verantwoordelijkheid? Deze vraag houdt de personages bezig in alle films van Schrader, van de radicale eenling Travis Bickle in Taxi Driver (1976) tot de populaire toy boy Julian in American Gigolo (1980).

Na Travis en Julian is er nu: dominee Ernst Toller (Ethan Hawke). De setting is een gereformeerd 'toeristenkerkje' in de omgeving van New York waar dominee Toller zijn dagen slijt. Zelden zitten er op zondagen meer dan vijf mensen op de houten banken in het kerkje. Nu en dan komen toeristen kijken naar het gebouw, in de 'Oudhollandse stijl', en om een pet of t-shirt te kopen. Het orgel doet het al jaren niet meer. De pastorie is een en al soberheid: houten muren en vloeren, nergens een kleed, in de hoek van een kamer een bed met ernaast een bureau.

Deze wereld creëert Schrader op het scherm niet zoals gebruikelijk in een rechthoekig, maar in een vierkant beeldkader, waarmee motieven van dogma en gevangenschap in het spel komen.

Tekst loopt door onder de video.

Trailer First Reformed (regie: Paul Schrader)

Dominee Toller zit vast — door zijn traumatische verleden en als gevolg van een crisis van het geloof. Ooit mislukte zijn huwelijk na de dood van zijn zoon in de oorlog in Irak. Wat dominee Toller wil weten, is dit: wáár is God in zo'n verschrikkelijke wereld?

Dan ontmoet hij een echtpaar dat zich inzet voor het milieu: de zwangere Mary en haar echtgenoot Mike, een radicale activist wiens hele leven overheerst wordt door de vraag of hij en zijn vrouw wel een kind op deze wereld moeten zetten. Omdat Mike en Mary kerkgangers zijn, vragen ze dominee Toller om raad. In een gesprek tussen de dominee en Mike blijkt de wanhoop: Mike wil dat Mary abortus pleegt. In zijn visie is de aarde onleefbaar geworden door klimaatsverandering en milieuvervuiling.

© Brainwash

Een still uit de film First Reformed

Ook blijkt na een doktersbezoek dat dominee Toller ernstig, mogelijk ongeneeslijk, ziek is. Hij keert terug naar het kerkje waar hij een beslissing lijkt te hebben genomen: hij vraagt aan Mary om vooral niet de herdenkingsdienst bij te wonen. We weten nu wat dominee Toller van plan is en dat is de bomgordel gebruiken.

In de context van het verhaal is het plan voor radicaal verzet begrijpelijk. Van de persoonlijke wanhoop van dominee Toller is het maar een kort stapje naar een daad van nihilisme die verstrekkende gevolgen voor de gemeenschap zal hebben. Een kerk met corrupte geestelijken en politici opblazen is, zo bezien, zelfs moreel verdedigbaar in de context van het verhaal. Je zou kunnen zeggen: op een symbolisch vlak is dat voor hem, voor iedereen, de enige optie. Want puur beschouwd had Mike gelijk: hoe kun je ooit leven als mens in zo'n onmenselijke wereld?

Toller doet zijn bomgordel om. In het kerkje zitten de gasten te wachten op hem, de voorganger. Hij controleert het ontstekingsmechanisme. Nu nog een paar minuten. In zijn slaapkamer kan hij horen hoe het koor maar nog eens een lied ten gehore brengt. Hij staat op.

Terwijl het moment nadert, wordt duidelijk dat Schrader in deze film op zoek is naar iets anders, iets diepers. Hij wil weten of verlossing mogelijk is, of God — noem het spiritualiteit of bovenzinnelijkheid of het metafysische — te vinden is in het banale, corrupte alledaagse. Zijn antwoord: ja, al deze dingen zijn er.

Mary verschijnt in de kerk. Hoogzwanger. Ondanks Tollers waarschuwing dat ze vooral moest wegblijven.

Toller, razend. Zijn crisis is compleet. Hij ziet nu in dat hij de nihilistische daad niet kan plegen. Hij doet de bomgordel af. Een paar minuten later betreedt Mary zijn slaapkamer. De film eindigt in een moment van hartstocht: een kus tussen dominee Toller en Mary.

Op de oppervlakte zien we in First Reformed dat Toller liefde en de belofte van nieuw leven vindt wanneer Mary verschijnt. Maar Schrader verbeeldt deze twee dingen slechts als manifestaties van iets veel essentiëlers: spiritualiteit, geloof en persoonlijke verlossing.

Zo laat deze magnifieke film zien dat vrijheid voor een mens wel degelijk mogelijk is, ook al is de wereld om hem heen nog zo repressief en corrupt. Dat klinkt makkelijk, maar dat is het niet, zegt Schrader. Het geloof, echt ergens in geloven — in God of in ideeën — is een hachelijke bezigheid, haast onmogelijk in de wereld anno nu. Wie ergens in gelooft, wie zo'n moment meemaakt als dominee Toller, pleegt genoeg verzet voor een heel leven.

First Reformed is nu te zien in Filmmuseum EYE.