Wat is de waarde van woede?

Als je inzicht wilt in je gevoelsleven, weet je waar je moet zijn: de psychologie. Toch kan juist de filosofie ons helpen om emoties beter te begrijpen, denkt filosoof Lammert Kamphuis. Hij houdt zich bezig met het toepasbaar maken van filosofie op het alledaagse leven en omgaan met emoties en gevoelens is daarin een belangrijk thema. “De filosofie kan ook een ander perspectief op emoties geven,” zegt hij. Want met behulp van de filosofie kunnen we ook voorbij onze individuele emoties kijken naar de maatschappelijke normen rond woede. Wanneer mag je wél en wanneer mag je niet boos zijn?

Als je het Kamphuis vraagt, kan woede een nuttige emotie zijn. “Woede kan een signaalfunctie hebben. Kennelijk staat er een belangrijke waarde op het spel. Om je woede constructief te maken, en niet te blijven hangen in chagrijn, kun je proberen om die waarde in de toekomst beter te beschermen of verspreiden.” Maar woede is lang niet altijd als een nuttige emotie gezien en de ene woede is de andere nog niet.

"Lange tijd is woede gezien als een emotie die je zou moeten overwinnen of elimineren. Plato had sowieso moeite met heftige emoties. Zijn idee was dat je door goed na te denken, door rationeel te zijn, je emoties en gevoelens kon overwinnen. Seneca noemt woede zelfs de plaag die de mensheid het meest gekost heeft. Er wordt wel gezegd dat de moeder van keizer Nero aan Seneca gevraagd heeft om haar zoon een beetje te begeleiden omdat ze zag dat hij zo’n driftig mannetje was. Seneca werd Nero’s adviseur, maar dat heeft niet echt geholpen…"

"Bij Aristoteles zie je een andere houding ten opzichte van woede opkomen. Hij zegt: woede is een gevoel dat terecht kan zijn, als het in de juiste mate aanwezig is. Voor Aristoteles is elke deugd precies het midden tussen twee extremen. Opvliegendheid is voor hem een houding waarin woede de overhand heeft, bij gelatenheid heb je te weinig woede. Bedaardheid is het juiste midden."

“Ja, eigenlijk was Aristoteles al een beetje avant-garde. De consensus in de psychologie is nu dat het schadelijk is als een kind zijn woede moet onderdrukken en dat het belangrijk is dat woede er mag zijn, omdat je het dan pas kunt begrenzen."

"In de filosofie zie je ook een andere houding tegenover boosheid opkomen, waarin de constructieve krachten ervan veel meer gezien worden. Peter Sloterdijk schreef [in Woede en tijd (2006), red.] bijvoorbeeld dat er in sommige culturen meer thymos is dan in andere en dat het Westen meer ‘gethymotiseerd’ zou moeten worden. Thymos is het Griekse woord voor een soort trotse, eerzuchtige woede. Zelf ben ik erg gecharmeerd van het werk van Martha Nussbaum, die de term transitiewoede heeft geïntroduceerd [in Woede en vergeving (2016), red.]. Dat is een toekomstgerichte woede waarbij je probeert om de kracht en energie uit je woede te gebruiken om een wereld of samenleving te bouwen waar je graag in zou willen leven.”

"Ik denk dat alle situaties waarin mensen hun irritatie of ergernis inzetten om tot een betere situatie te komen, vormen van transitiewoede zijn. Laatst hoorde ik een mooi voorbeeld van de beheerder van de Sint Bavokerk in Den Haag. Hij ergerde zich aan de enorme hoeveelheid tijd en geld die er verspild werd aan het warmhouden van de kerkzaal. Hij is niet blijven hangen in ergernis, maar gaan kijken hoe het beter kan. Met een architect ontdekte hij dat er onder de kerk een lege ruimte was, waar ze een datacenter in hebben gezet: de servers worden gekoeld met de kou van de kerkzaal en de kerkzaal wordt verwarmd met de hitte van de servers."

“Zodra woede wordt ingezet om constructief aan oplossingen te werken en met plannen en ideeën te komen voor hoe het beter kan, is er sprake van transitiewoede. De woede die deze bewegingen ertoe brengt zich af te vragen 'hoe willen we de samenleving anders inrichten en daaraan bijdragen?' is dus ook transitiewoede.”

“Ik denk dat we mensen die op onszelf lijken en die ideologisch gezien dichter bij ons staan, meer boosheid gunnen dan mensen die verder van ons af staan. We nemen de boosheid van mensen dicht bij ons ook serieuzer. De neiging is om mensen die anders denken dan wij weg te zetten als 'domme, boze burgers'."

"Het kan heel interessant zijn, of je nu in de politiek of in het bedrijfsleven zit, om te erkennen dat er achter boosheid vaak een bepaald positief verlangen schuilgaat, een positieve toekomstvisie ook. Ook bij partijen die verder van je af staan. Welke waarden staan er voor hen op het spel? Daarover nadenken geeft een heel andere insteek voor een gesprek met andersdenkenden. Het is te makkelijk om hun woede als onterecht weg te zetten. Veel uitdagender is om te willen begrijpen waar die boosheid vandaan komt."

"Woede kan ook een teken van machteloosheid zijn. Door woedend te zijn, heb je in elk geval het idee dat je iets van invloed hebt. Een mooi voorbeeld vond ik in een interview met Chris Jordan, een fotograaf die de gevolgen van plasticvervuiling voor de oceaan in beeld brengt. Op een gegeven moment was hij zo boos over hoe wij met de natuur omgaan, dat hij eigenlijk niet meer verder kon. Tot hij zich begon te realiseren dat er onder die boosheid eigenlijk verdriet schuilging. Toen hij dat aan zichzelf toegaf, kon hij weer verder. Dat maakt woede een interessante emotie: dat er vaak een andere emotie aan ten grondslag ligt, zoals verlangen of angst.”

“Ja, ik moet denken aan een Amerikaans onderzoek van een tijdje geleden. Dat liet zien dat er mensen omkomen omdat ze zo boos worden op niet-werkende drankblikjesautomaten dat ze er tegenaan schoppen en slaan tot die automaten bovenop hen vallen."

"Ik vind het interessant dat woede zich kan richten op dat soort onbezielde objecten. Je kunt heel boos worden op je laptop omdat die niet werkt en je laptop daarvoor straffen. Daar heeft de stoïcijn Chrysippus het al over, dat we, als een deur niet opent met een sleutel, boos worden en in die sleutel bijten of tegen de deur trappen. Dat toont dat er in woede altijd een soort verlangen naar wraak zit, daar is in de filosofie veel over nagedacht. Blijkbaar voelen wij ons gekrenkt en beledigd omdat we vinden dat het apparaat ons eigenlijk zou moeten respecteren. Alsof het apparaat een intentie heeft om ons te kleineren. Mijn laptop heeft het soms ook zwaar.”

“Ja, dan kom ik weer terug bij de klassieke filosofie, bij Plutarchus en zijn adviezen om van je woede af te komen. Een daarvan is om te bedenken hoe lelijk mensen zijn als ze boos zijn. Dus als je weer eens boos bent op je koelkast, helpt het om van een afstandje naar jezelf te kijken en te bedenken hoe zielig dat er eigenlijk uitziet.”

Brainwash Festival organiseert op 20 april de Anger Issues Night in RADION in Amsterdam. Samen met kunstenaars, denkers, schrijvers, dansers en elkaar kun je daar je razernij inzetten voor verandering. Kijk voor meer informatie op brainwashfestival.nl.

Houd brainwash.nl de komende week in de gaten voor nog meer boosheid.