Alles lijkt van Lee af te glijden, het solitaire en schijnbaar ongevoelige hoofdpersonage uit de film Manchester by the Sea (2016). In waterige kleuren volgen we een conciërge in een loom vissersdorp, die een anoniem en onbeduidend leven leidt. Zijn soberheid is zo teder, dat het hem sympathiek maakt. En toch wringt zijn onverschillige houding.

Lee aanvaardt zijn kleine wereld, hij gaat geen verbinding aan met de mensen om hem heen en wil met rust gelaten worden. Hij slaat zomaar wat figuren in elkaar bij verkeerde blikken in de kroeg. Het roept vragen op bij de kijker, die hij met zwijgen beantwoordt. Pas later valt er licht op de schaduw en schuld die Lee met zich mee zeult.

De tekst loopt door onder het beeld.

© Brainwash

Manchester by the Sea - Roadside Attractions/Amazon Studios

Alweer een paar jaar geleden verscheen Drive (2011) waarin we een naamloze chauffeur met weinig illusies volgen in een donkerdere, maar minder zware vertelling. Ook in dit verhaal lijkt de achteloosheid en het nodeloze geweld de kijker er niet van te weerhouden deze atypische held te omarmen. De chauffeur is in zijn monotone en zwijgzame spel wederom moeilijk te lezen. Hij spreekt alleen als het van wezenlijk belang is, en dit is voor hem bijna nooit het geval.

De twee films behoorden tot de mooiste films die ik afgelopen jaren gezien heb. Zonder nodeloos te psychologiseren, schetsen ze karakters die doen denken aan het hoofdpersonage uit De Vreemdeling (1942) van Albert Camus. In deze roman is de protagonist een jonge Algerijn, een onverschillige, afstandelijke Einzelgänger. Hij leidt geen betekenisvol bestaan; als hij al een gelukkig mens is, dan is dat vooral wanneer hij vrij is en er niet van hem verlangd wordt aan sociale verwachtingen te voldoen. Als het bericht hem bereikt dat zijn moeder overleden is, toont hij geen verdriet, en later in het verhaal vermoordt hij een Arabier zonder duidelijke reden.

De Vreemdeling is een sleutel tot het wereldbeeld van Camus. Het leven is absurd, zei de Franse filosoof, het is geen middel naar een hogere betekenis waar wij naar op zoek zijn, het leven is het doel op zich. Alle ideologieën en grote verhalen over het leven houden ons van leven af. De hoofdpersonen in zijn boek – en in de films hierboven – zijn helden van het absurdisme: ze willen leven ondanks de zinloosheid van hun leven. In een scène waar de spanning een hoogtepunt bereikt, zegt Lee tegen zijn ex-vrouw, die in tranen tegenover hem staat: 'You don't understand, there is nothing there.' Lee leeft niet, hij overleeft in zijn betekenisloze wereld.

Camus greep de tijd waarin hij leefde, de wreedheid van de Tweede Wereldoorlog, met twee handen aan, zonder in nihilisme te vervallen. Het absurdisme was zijn antwoord zonder antwoorden. De Franse filosoof Gilles Deleuze, een tijdgenoot van Camus, toonde aan dat films na de Tweede Wereldoorlog verschilden van die daarvoor. Het vooruitgangsidee en het humanisme waren door de gruwelijke daden van de mens verloochend en failliet verklaard. In films na 1945, dwalen karakters rond zonder helder doel en worstelen ze met hun bestaan. Personages zijn imperfect, zoekend en minder voorspelbaar. Het is de mens uit onze tijd die rondwandelt zonder absolute antwoorden.

Hoever we onze innerlijke leefwereld met behulp van neurowetenschappen ook proberen te achterhalen, het zal ons geen antwoorden geven voor de buitenwereld. In het boek Homo Deus (2016) schrijft historicus Yuval Harari dat nieuwe ontwikkelingen in het breinonderzoek en human enhancement de zin van het leven niet zullen ontraadselen. Net als Camus' Sisyphus zullen we veroordeeld blijven tot de eeuwige vraag waarin de betekenis van ons leven ligt. Al slagen we erin onsterfelijkheid en geluk te vinden, het blijft een ronddolen in een gegeven wereld.

Misschien heeft Harari het mis. Misschien leven we nu nog in de voorlaatste tijd waarin ons brein nog functioneert zonder technologische hulpmiddelen. Misschien kijken we later op deze tijd terug en lijken de existentiële vragen waar we nu mee zitten nonsens. Misschien helpen nieuwe verkenningen van ons brein en brain enhancement ons Plato's grot uit, liggen de existentiële vragen onherroepelijk achter ons en zijn ze niet meer van belang.

Voor nu blijven de existentiële vragen die Camus oproept actueel. En daarin ligt de schoonheid van de films: er worden geen antwoorden gegeven, er wordt geen zingeving geveinsd, en daarmee zijn ze van pijnlijke eerlijkheid. Uiteindelijk is de onverschillige mens niet het onderwerp van de films en De Vreemdeling, noch is het de tragedies die zich in de verhalen afspelen: het zwijgende enigma is niet de mens, maar de wereld.

Camus schrijft: 'Het absurde ontstaat uit de confrontatie van de zoekende mens die vraagt, en de wereld die op een onredelijke wijze zwijgt'.

Sisyphus is een figuur uit de Griekse mythologie, die in de onderwereld de ergst denkbare straf krijgt: zinloosheid. Hij moet voor eeuwig een steen de berg oprollen, en net als hij bijna bij de top is aangekomen, rolt de steen weer naar beneden en moet hij opnieuw beginnen. In De Mythe van Sisyphus (1942) schetst Camus Sisyphus als de ultieme absurde held.