Kan ik me uit mijn sociale milieu ontworstelen?

Vragensteller Petra verzette zich tegen haar christelijke opvoeding, maar kwam erachter dat het nieuwe pad dat ze volgde tóch alles te maken had met haar achtergrond. Kan ze zich wel écht losmaken van haar geboorteplek?

Filmmaker Veerle Meijaard, antropoloog Sinan Çankaya, theatermaker Dylan Nieuwland en rappers Massih Hutak en Shariffa bieden in een klein theater inspiratie bij deze levensvraag.

Waar je wieg staat

We denken vaak dat we vrij zijn om ons eigen leven te vormen. Dat we kunnen worden wie we willen, ongeacht waar we vandaan komen. Maar denkers, zoals de Franse socioloog Pierre Bourdieu, herinneren ons eraan dat we nooit helemaal ontsnappen aan het sociale milieu waarin we zijn opgegroeid.

Waar je wieg staat, heeft invloed op de rest van je leven. Maar hoe groot is die invloed? En kun je een deel van je opvoeding van je afschudden? Ons sociale milieu bepaalt de taal die we spreken, de waarden die we vanzelfsprekend vinden en zelfs wat we als ‘mogelijk’ beschouwen.

Bourdieu beschreef dit als ‘habitus’: de verzameling van houdingen, voorkeuren en overtuigingen die we van huis uit meekrijgen. Socioloog Milio van de Kamp besprak Bourdieu's gedachtegoed eerder voor Brainwash. 

Je ‘jonge ik’ achterlaten

Wie probeert te breken met zijn achtergrond, merkt vaak dat die niet zomaar verdwijnt. Je neemt het mee, in je lichaam, in je blik op de wereld, zoals Van de Kamp ook al uitlegde.

Filmmaker Veerle Meijaard, die langskwam in ons theater om in te gaan op deze levensvraag, merkte ook dat ze het sociaal-religieuze milieu waarin ze opgroeide niet zomaar achter zich kon laten, net als de vragensteller. 

Ze groeide op in een gereformeerde gemeente in Zeeland, een wereld die al vroeg begon te knellen voor haar. Toen ze ging studeren, probeerde ze dat geloof en de bijbehorende verwachtingen van zich af te schudden. In haar korte film Psalm 22 – een verwijzing naar de psalm die luidt: “Mijn God, waarom hebt gij mij verlaten?” – onderzoekt ze die breuk. Want hoezeer ze ook afstand nam, haar opvoeding bleef aan haar trekken. In haar twintiger jaren merkte ze dat ze haar jongere zelf nog altijd met zich meedroeg, als een dood gewicht.

Wat je verliest na een sociale klim

In Nederland bestaat toch sterk het idee dat iedereen alles kan worden, zolang je maar je best doet. Wie hard genoeg werkt, krijgt de maatschappelijke positie die die verdient. Zo luidt de meritocratische belofte. 

Socioloog Van de Kamp, die zelf opgroeide in armoede, besprak in het interview met Brainwash eerder dat de meritocratie een valse belofte is: "Daarmee creëer je een systeem van winnaars en verliezers. Ik heb heel lang gedacht tot de verliezende categorie te behoren en hoopte ooit bij de winnaars te komen. De verantwoordelijkheid daarvoor legde ik bij mezelf.” 

Maar sociologisch onderzoek laat zien dat sociale mobiliteit juist ook in Nederland beperkt is. Van de Kamps verhaal sluit aan op die van schrijver Tim ‘S Jongers die Brainwash in 2022 sprak over dit onderwerp. Hij legde toen uit dat hogeropgeleiden vaak in steeds hogere functies belanden, terwijl laagopgeleiden minder snel de kans krijgen om van hun positie door te groeien.

Cultureel antropoloog Sinan Çankaya groeide op in een achterstandswijk in Nijmegen. Na gestudeerd te hebben en als uitzondering op de regel aan een universiteit ging werken, voelde hij zich helemaal niet ‘hogerop geklommen’. Ook al zag de buitenwereld dat wel zo. Hij ervaarde vooral veel verlies; hij raakte jeugdvrienden kwijt en voelde afstand tot zijn ouders. We moeten niet toewerken naar een zogenaamde ontsnapping, volgens hem, door middel van sociaal klimmen. We moeten met z’n allen toe naar collectieve vrijheid. Hoe dat eruit ziet, vertelt hij in de video die hij maakte voor Brainwash. 

Het label dat blijft kleven

Maar niet alleen afkomst of religie bepaalt ons sociale milieu; ook opleiding speelt een rol in hoe de wereld naar je kijkt en vervolgens ook hoe jij naar jezelf kijkt. Waar Sinan spreekt over kansenongelijkheid en Veerle over de ideologie die je meekrijgt vanuit je opvoeding, onderzoekt theatermaker Dylan Nieuwland de waarde die we hechten aan meetbare prestaties.

Dylan volgde de MBO theaterschool, wat in de kunstwereld niet altijd als waardig wordt gezien. Hij ziet hoe onze samenleving steeds meer waarde hecht aan diploma’s, aan papiertjes die iets zouden zeggen over wie je bent. Maar wat blijft er dan over van de mens zelf?

Specifiek in de theaterwereld merkt Dylan hoe dat label van MBO’er-zijn aan hem blijft kleven. Wordt er niet verder gekeken dan dat? In zijn voorstelling NUL onderzoekt hij die vraag. Hij inspireerde zich op de Nederlandse Nul-beweging, een groep kunstenaars die zich in de jaren 60 afzette tegen de gevestigde orde. In het Brainwash-theater brengt hij een scène ten tonele die blootlegt hoe er in de samenleving vandaag de dag nog altijd wordt neergekeken op MBO'ers.

Kiezen om te blijven

Zoals Sinan liet zien, is weggaan niet altijd de enige vorm van vrijheid. Sommigen besluiten juist te blijven. Niet om vast te houden aan het oude, maar om het te beschermen. Om zich te verzetten tegen die gevestigde orde, waartegen juist die kunstenaars uit de NUL-beweging zich ook altijd hebben verzet.

Rapper en schrijver Massih Hutak is zo iemand. Hij zet zich al jaren in voor Verdedig Noord, een organisatie die zich middels kunst verzet tegen gentrificatie. Samen met featuring artist Shariffa maakte hij het album 'Allochtonië'. In het Brainwash-theater doen zij een performance van het nummer ‘Haat Me', een aanklacht tegen het idee dat Amsterdam-Noord ‘gered’ moet worden. Waar de vragensteller zich misschien probeert los te maken van zijn of haar afkomst, keren Massih en Shariffa zich juist naar hun wortels toe. Ze koesteren hun sociale milieu, en spreken zich uit tegen wie hun wijk probeert te hertekenen.

Massih gaf in een eerder interview met Brainwash Zomerradio al aan dat wie zich heeft gevestigd in een sociaal milieu, die plek ook mag claimen: "Wij moeten opstaan. We hoeven ons niet zomaar te laten verjagen."

Soms loslaten, soms behouden

De vraag “Kun je de grenzen doorbreken van het sociale milieu waarin je bent opgegroeid?” is dus niet alleen een persoonlijke, maar ook een politieke vraag. Ze gaat over kansen, maar ook over erkenning, over de ruimte om te worden wie je bent.

De verhalen van Veerle, Sinan, Dylan en Massih laten zien dat sociale afkomst geen eenduidig verhaal is van klimmen of vallen, maar van bewegen tussen werelden – soms loslaten, soms behouden en soms juist verdedigen. Samen tonen ze dat sociale mobiliteit niet alleen draait om vooruitkomen, maar ook om de vraag wat er onderweg behouden blijft.