Filosoof Jannah Loontjens: je kan je enorm schuldig voelen zonder dat je schuld hebt

'Mijn schuldgevoel blijkt vaak een masker, waarachter angst schuilgaat, angst voor andermans oordeel', schrijft Jannah Loontjens in haar boek. Als ze reflecteert op gebeurtenissen, vraagt ze zich altijd af: welk aandeel heb ik erin gehad, wat is mijn verantwoordelijkheid? Door het schrijven zag ze hoe absurd het vaak is, dat het een totaal onrealistisch beeld is om te denken dat je verantwoordelijk bent. 'Het komt ook voort uit andere angsten: onzekerheid, angst voor conflict en angst voor verlies van controle. Dan ga je je inbeelden dat je verantwoordelijk bent. Wat helemaal niet hoeft.'

Zo voelde ze zich schuldig toen ze met kerst besloot haar moeder niet op te zoeken, die in Frankrijk woont. Dat schuldgevoel woog zo zwaar op haar gemoed, dat ze besloot het te onderzoeken. Ze vroeg zich af hoe het kan dat ze zich zo vaak zo vreselijk schuldig voelt, terwijl ze ook inziet dat het schuldgevoel vaak onterecht is. Alleen al omdat ze ook vond dat ze het recht heeft om een keer in Nederland te blijven om kerst te vieren.

Schuldgevoel kan over van alles gaan, is de ervaring van Loontjens. Als je iets hebt gedaan waaraan je echt schuldig bent, dan weet je dat je schuldig bent. Maar de schuldgevoelens die haar het meest interesseren, gaan over je onnodig schuldig voelen: 'Schuldgevoelens waaraan je eigenlijk niet echt schuld hebt.' Dat zijn schuldgevoelens die te maken hebben met de vrees om de ander voor het hoofd te stoten. Zoals wanneer je hard lacht en dan achteraf bang bent dat je iemand hebt uitgelachen, of als iemand aardig tegen je doet en je je afvraagt of je wel even aardig terug bent geweest. Dan haal je het je in je hoofd. Maar ook al vindt ze dat ze zich dan niet schuldig hoeft te voelen, dat gevoel is er tóch. In haar boek probeert ze te ontrafelen hoe het conflict in haarzelf werkt, dat deze schuldgevoelens voortbrengt. Onzekerheid en angst spelen daar een rol in: 'Angst voor andermans oordeel, angst voor mijn moeders woede, of om verstoten te worden.'

In haar boek analyseert Loontjens hoe denkbeelden over schuld in onze cultuur ons denken beïnvloeden. Ze gaat te rade bij grote filosofen die over schuld hebben geschreven, wat haar denken erover op zijn beurt weer verandert. 'Ik hou erg van Hannah Arendt. Zij schrijft dat bij willen of verlangen, wat erg menselijk is, ook al snel een schuldgevoel komt kijken. Als je je eigen verlangen volgt, zou dat fout zijn. Maar verlangen is eigenlijk een sterke levenskracht, die creatief en belangrijk is voor schrijven en genieten van het leven. Het is zonde om je daar schuldig over te voelen.'

De oplossing die onze cultuur voor schuldgevoelens aandraagt, is om te bekennen. Maar zodra je gaat bekennen, leerde Loontjens van de Franse filosoof Michel Foucault, lever je je uit aan het oordeel van de ander. 'Diep in onze cultuur zit het idee dat het niet goed voor je is om dingen te onderdrukken. Zodra je een geheim uitspreekt, zul je je verlicht voelen – dat is iets wat we bijna allemaal geloven. Foucault gaat daar tegenin en zegt dat zodra je je publiekelijk uitspreekt, de ander over je kan oordelen, je kan diagnosticeren en je beschamen. Het is helemaal niet altijd bevrijdend, want je hebt meteen met andere machtsstructuren te maken. Hij is niet tegen de waarheid spreken, maar zoekt naar een vorm van waarheidsspreken die altijd iets op het spel zet, en waarbij je de relatie met de ander wil verbeteren of uitdagen. Dat noemt hij parrèsia.'

Om het monster van het schuldgevoel in de bek te kunnen kijken, doet Loontjens verslag van haar eigen schuldgeschiedenis. Ook als dat pijnlijk wordt. Ze schrijft over een periode uit haar leven rond haar achttiende, waarin ze samen met haar vriend ging stelen uit winkels, geld leende van mensen dat ze nooit terugbetaalde, en ze zijn idee steunt om zijn oma te beroven. 'Dat is het meest pijnlijke stukje. Ik heb daar heel erg spijt van gehad. Dat vriendje was heel aggressief, hij sloot mij op en hij sloeg mij. We hadden helemaal geen geld, en op een gegeven moment was ik zo depressief dat ik dacht: 'Prima, ga dat geld maar halen bij je oma. Misschien helpt dat ons.' Zo ver was ik gezonken. Je kunt dat goedpraten, en zeggen dat ik er niet veel aan kon doen, maar ik voel me er wel schuldig over. Ik voel me nog steeds schuldig over het geld dat wij leenden en nooit terugbetaalden, omdat ik denk: wat hebben wij bij die mensen teweeggebracht?'

Loontjens vertelt in de podcast Brainwash dat ze zich vooral schuldig voelt binnen intermenselijke relaties. Over het stelen uit winkels voelt ze zich niet zo schuldig, hoewel ze weet dat ze regels heeft overtreden, omdat daar geen werkelijk persoon kwaad is gedaan. Maar waar dat wel zo is, als ze er een gezicht bij heeft, en ze iets teweeg heeft gebracht bij de ander, voelt ze zich schuldig.

Zelfs als zij zelf geen schuld had aan wat er gebeurde met de ander, zoals destijds bij haar vriend, voelt ze zich toch schuldig. 'Op het moment dat hij mij sloeg en hij spijt had, dan voelde ik een bepaald schuldgevoel over dat ik hem niet kon helpen. Dat is fout, maar het gebeurt veel in gewelddadige relaties. Ik zag dat ik mentaal sterker was. Hij verloor zijn controle, werd wanhopig, draaide door en kon het dus niet aan. Maar ik zag hem ook op andere momenten: als hij leuk was, grappig, gepassioneerd, geestig en lief. Ik wilde hem helpen en ik voelde me daar ook verantwoordelijk voor. En als mij dat niet lukte, had ik heel erg met hem te doen. Daarna stortte hij ook in, en had hij spijt. Ik zeg niet dat dit goed is. Ik vind het interessant dat ik me schuldig voelde, terwijl ik geen schuld had. En ik zou willen zeggen tegen iedereen die in een gewelddadige relatie zit: stap eruit, want je kunt het niet oplossen.'

Voor de podcast Brainwash koos Loontjens het nummer Like A Girl van Lizzo. Een power-nummer, waarin de zangeres niet toegeeft aan schuldgevoel waar met name vrouwen vaak last van lijken te hebben. Loontjens gebruikte de tekst voor één van de motto's in haar boek: 'Do your thing / run the whole damn world / if you feel like a girl / you're real like a girl.'

Schuld is sterk verbonden met het idee van de zondige vrouw, die het zelf heeft uitgelokt. 'Dat idee zit diep in het christelijke gedachtegoed. Eva plukte de vrucht, en daardoor werd zij daarvoor gestraft en zou zij lijden bij het baren. Dat zit nog steeds in ons. In de middeleeuwen en daarvoor was het vrouwelijke lichaam in zichzelf zondig. De lusten van de man werden opgewekt door de vrouw, en daarom waren het niet de lusten van de man die zondig waren, maar het vrouwelijke lichaam dat dit opriep. Vrouwen hadden amper rechten, zij waren voornamelijk het bezit van de man. Als er iets gebeurde, dan kon er gewezen worden naar de vrouw, want het was haar schuld. Zij kon zich niet verdedigen, want zij had geen rechten om zich op te beroepen.' Dat werkt door, doorheen de tijd en het denken. 'Als er een meisje verkracht wordt, gebeurt het nu nog steeds dat mensen vragen of ze niet te veel gedronken had en of haar rokje niet te kort was. Vrouwen hebben meer en sneller last van schuldgevoelens, en dat zit in het weefsel van onze cultuur.'

Het medicijn voor schuldgevoel ligt niet alleen in de handen van een ander. 'Vergeving door een ander is fijn, maar het gaat er vooral om dat je jezelf vergeeft. Sommige mensen zijn daar beter in dan anderen. Ik ben er met het schrijven van het boek iets beter in geworden. Ik ben 'iets harder' geworden, zo noem ik het zelf, maar misschien is dat wel gewoon 'iets eerlijker'. Als je je altijd in de ander verplaatst, en je meteen afvraagt hoe de ander het zou beleven, ga je ook snel veinzen. Je gaat zeggen wat de ander wil horen, of je doet aardig terwijl je geen zin hebt. Dat kan ook weer schuldgevoel creëren over dat je aan het veinzen bent. En je houdt de ander op afstand, omdat je diegene nooit laat zien hoe jij je voelt.' Iets eerlijker zijn, dat is zo slecht nog niet. Op z'n Foucaults, weliswaar.