Waar ligt de grens tussen leven en dood? Dat lijkt een heldere vraag, maar wanneer het over abortus gaat, spreekt het antwoord niet meer voor zich, volgens Marjolijn van Heemstra in haar nieuwe serie Grensgevallen. Want waar het leven begint en abortus illegaal wordt, verschilt per land. In Nederland ligt de grens op 24 weken, in India op 12 weken, in Oostenrijk op 10 weken. Ook denken we nu anders over die grens dan een paar decennia geleden. Hoe bepalen we dat eigenlijk? En wat doe je op zo’n schimmige grens met het gevoel even moeder te zijn geweest, of geweest te kunnen zijn?
Schrijver en theatermaker Marjolijn van Heemstra buigt zich het liefst over grenzen. Fysieke grenzen, maar vooral gevoelsmatige grenzen. Tussen landen, maar ook tussen leven en dood, goed en fout, activisme en geweld. Wat gebeurt er in de grensgebieden, en hoe weet je eigenlijk waar de grens ligt? We spreken haar over haar nieuwe televisieserie Grensgevallen en ze tipt de roman Tot in de Hemel van Richard Powers, die vrienden van HUMAN kunnen winnen.
Het zijn een paar van de vragen die voorbijkomen in Van Heemstra's zesdelige serie over uiteenlopende grenzen, van landsgrenzen tot grenzen op het vlak van gender, postkolonialisme, grensoverschrijdend gedrag en activisme en geweld. Waarom vinden we veel grenzen vanzelfsprekend en wat zijn de gevolgen daarvan? Zijn er andere manieren om over de grijze grensgebieden na te denken? De afleveringen zijn nog het best te beschrijven als visuele essays, vol bespiegelingen geïllustreerd met poëtische beelden en gesprekken met mensen die grenzen bevragen of er zelf op laveren.
Soms kunnen we hen kennen uit eerder werk van Van Heemstra, zoals Zohre Norouzi, die in 2015 als Afghaanse vluchteling bij Van Heemstra aanbelde om te vragen of ze mocht blijven logeren, in Van Heemstra's voorstelling speelde en in de serie vertelt dat ze asiel heeft gekregen in Nederland. Terwijl haar broer Ilia, als gevolg van een bureaucratische logica, geen verblijfsstatus kreeg en naar Duitsland uit moest wijken. Zo blijkt maar weer hoe willekeurig een grens kan zijn.
"Er is een neiging om discussies te vervlakken. Ik zou graag meer diepte zien."
Wanneer is iets voor jou precies een grensgeval?
“Een grensgeval is voor mij een plek waar je geen duidelijke grens kunt trekken. Als je gaat inzoomen zijn alle grenzen grensgevallen, want veel laat zich niet goed afbakenen. Wat de onderwerpen in de serie gemeen hebben is dat er over het algemeen best zwart-wit over wordt gedacht en gesproken: je bent voor of je bent tegen. Er is een neiging om te vervlakken en ik zou graag wat meer diepte willen zien. Ik heb bij elk onderwerp geprobeerd of ik een nieuwe gedachte kon formuleren: oké, wat is er nog meer over te zeggen behalve wat we de hele tijd herhalen?”
©
Roel van 't Hoff
Marjolijn van Heemstra
In de serie komen onderwerpen voorbij waarover het debat behoorlijk gepolariseerd is. Je kiest er dan voor om niet met zowel voor- als tegenstanders in gesprek te gaan, maar diept vaak één kant verder uit. Je spreekt bijvoorbeeld niet met een voorstander van gesloten grenzen of met een tegenstander van abortus. Waarom?
“Ik vind dat niet zo interessant, want dat gebeurt al zo veel. Dan krijg je voor en tegen en ligt de waarheid in het midden. Naima Charkaoui, een van de sprekers in de aflevering over landsgrenzen, zegt het heel goed: soms ligt de waarheid helemaal niet in het midden.”
“Het gaat erom dat er ruimte komt in het denken. Dan kun je gaan zien dat een idee dat radicaal lijkt, soms helemaal niet zo radicaal is. Charkaoui legt bijvoorbeeld goed uit waarom open grenzen helemaal niet zo’n gek idee zijn. Zij zegt: gesloten grenzen kunnen niet, want dat is niet menselijk. Wat er daarna komt, dat zien we wel. Als Europa z’n mond vol heeft van mensenrechten, zijn gesloten grenzen geen optie. Het is fijn als mensen dat durven zeggen en een moreel ijkpunt stellen, want dat wordt weinig gedaan.”
"Open grenzen zijn niet radicaler dan de gesloten grenzen die we nu hebben."
Ben je daar zelf ook anders over gaan denken door het maken van deze serie?
“Ja, ik vond het ook wel radicaal, die open grenzen. Raken er dan niet allemaal mensen op drift, hoe vang je die allemaal op? Maar ik heb er meer over gelezen en denk dat open grenzen niet radicaler zijn dan de gesloten grenzen die we nu hebben.”
Het zit je niet lekker dat onze vrijheid de beperking of zelfs de dood van anderen betekent. Daarom ga je op zoek naar andere manieren om na te denken over landsgrenzen. Je komt uit in de ruimte.
“Ik vond het een leuk gegeven dat grenzen voor astronauten helemaal geen rol spelen. Die stijgen op, gaan over grenzen heen en landen in een ander land. Dat is best logisch, maar ook fascinerend omdat het veel zegt over grenzen. Bijna niets – wolken niet, dieren niet – houdt zich aan grenzen, behalve de mens.”
“Ook Gary Davis, over wie ik ook een voorstelling heb gemaakt, vond ik interessant. Hij deed na de Tweede Wereldoorlog afstand van zijn Amerikaanse paspoort omdat hij in naam van zijn land bommen had gegooid op onschuldige mensen en bedacht toen het wereldpaspoort. Hij verzette zich zijn hele leven tegen het systeem. Hij had een morele helderheid – de meeste mensen verliezen die gedurende hun leven, maar hij niet, dat vond ik heel mooi aan hem.”
©
HUMAN
Kun je reizen met een wereldpaspoort? Marjolijn van Heemstra probeert het in Grensgevallen.
Welke van de thema’s was het meest uitdagend om mee aan de slag te gaan?
“Ik denk gender. Omdat ik zelf cis en hetero ben, moest ik daar goed opletten. Voor wie spreek ik, namens wie spreek ik? In die aflevering gaat het erover dat Anne, die zich als non-binair identificeert, mij gevraagd heeft of ik mijn voornaamwoorden achter mijn naam wil zetten, omdat dat het gesprek over genderidentiteit helpt. Ik had daar eigenlijk geen antwoord op en merkte dat ik er moeite mee had. Voor mij is het een denken in categorieën terwijl je om fluïditeit vraagt. Dat vind ik een enorme paradox en ik denk dat er meer mensen zijn die er zo over denken. Tegelijkertijd zijn er ook mensen die zonder nadenken hun voornaamwoorden achter hun naam zetten. Wat wordt er precies van mij gevraagd? Hoe kan ik een active ally zijn? Ik zet mezelf in die aflevering een beetje neer als de boomer die de vinger er niet helemaal op gelegd heeft. Met een dikke knipoog natuurlijk.”
Marjolijn van Heemstra (1981) is theatermaker, schrijver en stadsdichter van Amsterdam. De afgelopen jaren publiceerde ze onder meer In lichtjaren heeft niemand haast, over verbinding en werkte ze onder meer aan De Nachtwacht, een onderzoek naar licht en donker, met theatrale nachtwandelingen. Ook organiseert ze in 2023 het Amsterdam Dark Festival en schrijft ze voor De Correspondent over hoe de ruimte ons kan helpen anders naar de aarde te kijken. Vanaf 7 september wordt haar serie Grensgevallen uitgezonden bij HUMAN.
Een andere grens die je onderzoekt is die tussen geweldloos activisme en gewelddadig verzet. Daarvoor werd je geïnspireerd door Tot in de hemel van Richard Powers. Waarom vind je dat zo’n goed boek?
“Ik vind het een briljante roman over verzet, geweldloosheid en zelfverdediging. Je leert er ook enorm veel van over de relatie tussen bomen en mensen omdat het boek allemaal mensen volgt die op een of andere manier door een boom zijn beïnvloed. Iemand die uit een boom is gevallen, bijvoorbeeld, maar ook boombeschermers, die in bomen klimmen om ze tegen kap te beschermen.”
“In de aflevering over klimaatactivisme en geweld spelen bomen en boombeschermers een grote rol. Die boombeschermers in het boek worden op een gegeven moment met geweld uit de bomen gehaald en worden zelf ook gewelddadig. Dat roept de vraag op waar de grens lig. Wat is moreel juist? Hoe definieer je geweld precies? Je zou ecocide of het doorgaan met fossiele brandstoffen kunnen zien als geweld, want dat brengt uiteindelijk heel veel vernietiging teweeg. Is gewelddadig activisme dan niet gewoon zelfverdediging?”
Hoe sta je daar zelf in?
“Dat weet ik nog niet zo goed, we zijn de voice-over van die aflevering nog aan het schrijven en ik ben nog aan het zoeken. In de serie zijn we op pad gegaan met een groep die van plan was zich vast te ketenen als protest. Maar op de plek waar ze dat wilden gaan doen, bleek net een ongeluk te zijn gebeurd. Toen ontstond er een heel gesprek over de vraag of het nog verantwoord was om de actie uit te voeren of niet. Dat vond ik een mooi beeld, zaten we daar onder een boom te discussiëren.”
Onder vrienden van HUMAN verloten we vijf exemplaren van Tot in de hemel van Richard Powers. Reageer vóór 5 oktober 2023 om kans te maken via deze link.