Waarom geregeerd worden ons tot slaaf maakt

"Leven in een democratie betekent dat wij allen slaaf zijn op een plantage."

• deel dit
• tweet dit

Wij begrijpen als het goed is dat ook een 'redelijke' meester, hoewel te verkiezen boven een tirannieke, nog geen legitimering van slavernij is. Het vreemde is dat wij precies dezelfde redenering niet herkennen voor onze relatie met de regering.

Volgens vrijwel alle toonaangevende rechtsfilosofen mag een volk zich verzetten tegen een regering die het in het verderf stort. Gerard Noodt, een enigszins in vergetelheid geraakte Nederlandse rechtsgeleerde, maakte dit sympathieke punt ook in zijn rede Over de Soevereiniteit van het Volk uit 1699. Om dit standpunt te illustreren, gebruikte Noodt het voorbeeld van de, in zijn tijd nog keurig legale, slavernij.

Ook een slaaf mag zich, in de ruimhartige filosofie van Noodt, verzetten tegen een meester die hem in het verderf stort, want "een slaaf blijft toch altijd mens". De wet die de meester zeggenschap gaf over leven en dood van zijn slaaf was volgens Noodt slechts bedoeld om "bedrieglijke en koppige slaven die een fikse tuchtiging nodig hadden vrees in te boezemen." Tot zover typische juridische taal uit een vervlogen tijd. Nu komt echter het deel wat nog steeds relevant is.

Noodt vraagt de voor zijn rede verzamelde heren (geen dames, uiteraard) "waarom zou dan niet dezelfde billijkheid in acht worden genomen bij een heel volk dat door harde slavernij wordt onderdrukt?" Zonder een greintje ironie wordt de verhouding tussen een meester en zijn slaven juridisch en moreel vergeleken met de relatie tussen het volk en haar regering. Dit is het moment waarop de lezer ongemakkelijk zou moeten worden. Net als bij het slavernijvoorbeeld wordt ook hier met geen woord gerept over de legitimiteit van datgene waarover de wetgeving gaat: de legitimiteit van heersers. Het gaat hier, net als in het geval van slavernij, alleen over de illegitimiteit van slechte heersers. En net als in het geval van slavernij maakt een goede heerser nog geen goed argument voor het bestaan van heersers en overheersten.

De vraag is nu: waarom herkennen wij wel dat goede heersers niet rechtvaardigen dat slaven hun soevereiniteit verliezen aan meesters, maar herkennen we niet dat goede leiders geen enkele rechtvaardiging zijn voor het overdragen van individuele soevereiniteit op een 'leider'?

De heerser die 'goed' bestuurt doet dat volgens Noodt met "volkomen instemming" van de burgers. In een tijd dat 'heerser' vaak nog 'vorst' betekende en het concept van universeel kiesrecht nog niet eens gedacht kon worden, neem ik aan dat 'volkomen instemming' zoiets betekent als 'komt niet gewelddadig in opstand tegen'. Een opvatting waar ze in Frankrijk later spijt van zouden krijgen.

Als de vorst 'goed' is, dan is het volk volgens Noodt soeverein. De vorst handelt immers in belang van burgers en met hun volkomen instemming. Dat deze interpretatie soevereiniteit naar moderne maatstaven wel erg ver oprekt zou ons een ding met zekerheid moeten zeggen: vage en abstracte concepten zijn juridisch compatibel met vrijwel iedere bestuursvorm en zeggen ons niets over de morele waarde van een bestuursvorm. Er kunnen nog zoveel redelijke wetten zijn om slaven tegen de wreedheid van hun meesters te beschermen, dat is geen enkel moreel argument voor slavernij. Evenzo kan 'het volk' op papier nog duizend keer 'soeverein' zijn, dat betekent nog niet de monarchie, de republiek of de parlementair democratie daarmee democratisch is gelegitimeerd.

Zolang er in de praktijk ruimte blijft om burgers te negeren, is er alleen op papier sprake van soevereiniteit van het volk. In werkelijkheid blijven wij allen slaaf op een meer of minder aangename plantage. De vraag is: hoe helpt het stemmen op een nieuwe meester die ons een aangenamere plantage belooft ons als wij helemaal niet op een plantage willen belanden, hoe aangenaam die ook is?