In Brainwash Zomerradio van Human interviewt presentator Floortje Smit denkers aan de hand van muziek. Hierboven terug te luisteren. Welke nummers zijn vormend geweest voor hun identiteit en denken? Deze lessen kunnen we leren van filosoof Lammert Kamphuis.

1. Wat je reactie op anderen zegt over je mensbeeld

Het nummer People Ain't No Good van Nick Cave is op een gekke manier heel troostrijk. Als je een conflict hebt op je werk of met vrienden, kan het heerlijk zijn om Nick Cave op te zetten en even weg te zinken in het zwaar op de hand zijn. Of Schopenhauer te lezen: 'Het leven is een storende episode in de rest van het gelukzalige niets.' Het is de troost van de herkenning: ik ben niet de enige die dit soort situaties heeft meegemaakt. Zo kan je in de filosoof of kunstenaar een lotgenoot herkennen. Het stelt gerust.

Als Cave People Ain't No Good zingt, grijpt hij in feite terug op een oude discussie in de filosofie over de aard van de mens. Is de mens van nature goed? Is het kwaad dat we elkaar aandoen een corrumpering van onze goede kern? Of is het andersom, en zijn we ten diepste slecht, en is al het goede dat we doen een laagje chroom van de beschaving? Dit is een discussie die in de 17e eeuw al gevoerd werd, tussen Thomas Hobbes en John Locke. Hobbes zegt: de mens is ten diepste een wolf voor de medemens. Dus we hebben een sterke overheid nodig, omdat het anders volledig uit de hand loopt. Locke spreekt dat tegen en zegt: de mens is van nature redelijk en gericht op samenwerking.

Tekst loopt door onder de video.

People Ain't No Good - Nick Cave & The Bad Seeds.

Ik denk dat het antwoord op die vraag uiteindelijk niet te geven is. De vraag is natuurlijk ook of er überhaupt een essentie van de mens bestaat, en of we daar dus wel iets zinnigs over kunnen zeggen. Maar in onze reactie op gebeurtenissen komt er wel een mensbeeld mee. Toen Mark Zuckerberg een dochtertje kreeg, schreef hij haar een brief waarin hij haar beloofde 99% van zijn Facebook aandelen te besteden aan een betere wereld. In mijn omgeving waren er twee soorten reacties: het ene deel vond het prachtig dat hij zich inzette voor een betere wereld, terwijl het andere kamp cynischer reageerde en het maar goedkoop vond dat hij zichzelf over de rug van zijn dochter neerzette als filantroop.

Hier zit een addertje onder het gras: geen van beide reacties zegt uiteindelijk iets over Mark Zuckerberg, maar veel meer over het mensbeeld van degene die reageert. Er komt een Hobbesiaans of Lockeaans mensbeeld mee, dat de mens als fundamenteel slecht of goed beoordeelt. In dit specifieke geval was het overigens zo dat de Hobbesianen dichterbij de waarheid bleken te zitten: Zuckerberg gaf zijn geld uiteindelijk niet aan een goed doel, maar aan een investeringsmaatschappij waar hij zelf in het bestuur zit.

Het is nuttig om te weten omdat je reactie op het handelen van anderen ook altijd iets zegt over ons eigen idee over de mens. We hebben een bepaald kader waarbinnen we interpreteren hoe mensen handelen. Wat we van anderen vinden is altijd meteen een spiegel voor hoe wij naar de mens kijken. Het is goed om je daar bewust van te zijn.

In politieke discussies komt de strijd tussen deze twee mensbeelden ook regelmatig naar voren. Moet er meer blauw op straat komen? Met andere woorden: moeten we de mens die anders uit de band springt in bedwang houden? Of moeten we juist rekening met elkaar houden en thee gaan drinken? In de politiek zou het ook niet zo gek zijn om eens in gesprek te gaan over de mensbeelden die ten grondslag liggen aan onze aannames.

Ik herinner me graag de wijze woorden van de oud-minister van Defensie van Amerika, Henry Stimson: 'De belangrijkste les die ik in mijn leven geleerd heb, is dat de enige manier om mensen betrouwbaar te maken, is ze te vertrouwen. En de enige manier om ze onbetrouwbaar te maken, is ze te wantrouwen.' We moeten dus eigenlijk een sprong van vertrouwen maken in onze omgang met mensen. Dan kies ik liever voor het vertrouwen, zodat je een grotere kans hebt dat we elkaar betrouwbaarder maken. En ja, met af en toe het risico dat je teleurgesteld raakt. Die houding lijkt mij de moeite waard.

2. André Hazes is Nederlands' bekendste filosoof

We zien filosofie vaak als iets abstracts dat zich ver van ons afspeelt, en juist daarom is het interessant om te zien hoe volkszangers en schlager mooie filosofische denkbeelden naar voren brengen. André Hazes kan dat als geen ander. In de teksten van Hazes komen de grote thema's van het leven naar voren, waar ook de filosofen over nadenken.

In de openingszin van Geef Mij Je Angst zingt Hazes: 'Je zegt: ik ben vrij. Maar je bedoelt: ik ben zo eenzaam.' Dat roept een mooie vraag op: wat is vrijheid eigenlijk? Het leuke is dat Hazes zich daarmee afzet tegen een andere, grote Nederlandse filosoof: Marco Borsato. Want Borsato zingt in het nummer Vrij Zijn: 'Liefde komt ooit. Ze wil nu alleen maar vrij zijn.' Dat klinkt vrij onschuldig, maar daar zit de vooronderstelling onder dat liefde en vrijheid niet samengaan. Ze wil vrij zijn, dus liefde komt later. Dat is een idee dat we vaak over vrijheid hebben: vrijheid is je niet vastleggen, je niet committeren, je niet verbinden. Dan, en alleen dan, kun je vrij zijn.

Tekst loopt door onder de video.

Geef Mij Je Angst - André Hazes

Maar het gevaar daarvan, wat Hazes blootlegt, is dat vrijheid gelijk komt te staan aan eenzaamheid. Als je alleen vrij kan zijn door je niet te verbinden, leidt vrijheid tot eenzaamheid. De Britse filosoof Isaiah Berlin laat zien dat er twee kanten van vrijheid zijn. De ene kant is negatieve vrijheid, de vrijheid die ontstaat door je los te maken, door alles waar je niet meer aan verbonden bent. Maar als dat het enige is dat je vrijheid oplevert, eindig je volledig onthecht. De andere kant van vrijheid is positieve vrijheid, de vrijheid om je ergens aan te verbinden, daarvoor te kiezen en ervoor te gaan. De kunst van vrijheid is misschien wel het vinden van de juiste balans tussen vrijheid om en vrijheid van, en daar gaat Geef Mij Je Angst van Hazes over.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

© Brainwash

André Hazes (foto: ANP/Olaf Kraak).

3. We hebben veel te hoge verwachtingen van werk

De populairste cursus die ik geef is How To Find A Job You Love. Dat zegt iets over onze tijd: we hebben bijzonder hoge verwachtingen van werk. Werk is onderdeel van je identiteit, en bepaalt voor een belangrijk deel hoe je jezelf ziet. Wat we doen is wie we zijn. Het idee dat je van je werk kan houden, dat het je passie kan zijn, en dat je misschien zelfs wel een droombaan kan vinden, geeft aan hoeveel druk erop ligt. Dit creëert de onrust rondom werk die we zien in onze samenleving. Als we zulke hoge verwachtingen hebben, kan het bijna alleen maar tegenvallen.

In de film Fight Club brengt Brad Pitt dit idee naar voren, dat we allemaal zijn opgevoed met het idee dat we millionairs and movie gods and rock stars kunnen worden. 'But we won't', zegt hij terecht. De kans dat je the American Dream waar kunt maken, blijkt dus nogal tegen te vallen. Hoe ga je daarmee om, met die teleurstelling?

Tekst loopt door onder de video.

Brad Pitt in Fight Club (1999).

We denken vaak dat we iets anders moeten doen omdat onze baan niet samenvalt met onze passie, niet de perfecte baan is. Maar ja: misschien bestaat die wel niet. Psychiater Dirk de Wachter laat zien dat we onmogelijk hoge verwachtingen hebben, en streven naar een geweldig en gelukkig leven. Juist dat streven zorgt voor een constante ontevredenheid.

Tevredenheid is verwachting plus werkelijkheid. Als je je verwachtingen bij weet te stellen, zal je minder snel ontevreden zijn. De Nederlandse dichter J.C Bloem schreef: 'Alles is veel, voor wie niet veel verwacht.'

De kritiek op publieksfilosofie zoals een class als How To Find A Job You Love is dat het McFilosofie is, die lekker makkelijk behapbaar is. Ik denk dat academische en publieksfilosofie elkaar niet zo zouden moeten bestrijden. Het zijn twee kanten van dezelfde medaille, die op een andere manier filosofie bedrijven. De populaire filosofie grijpt terug op waar de Westerse filosofie oorspronkelijk vandaan komt. De eerste, grote Westerse filosoof Socrates liep op straat in Athene en ging met iedereen in gesprek. Wat is liefde, wat is moed, wat is geluk? Na hem kwamen de filosofische scholen, waar iedereen welkom was om bepaalde manieren van leven of denken uit te proberen. De filosofie komt van oorsprong van de straat, en ik denk dat de publieksfilosofie een beweging terug is naar waar het vandaan komt.

De muziek die Lammert Kamphuis selecteerde voor Brainwash Zomerradio:

meer weten?

Filosoof Lammert Kamphuis is schrijver van Filosofie voor een weergaloos leven en was te gast in Brainwash Zomerradio van Human, waarin presentator Floortje Smit denkers interviewt aan de hand van de muziek. Beschikbaar als podcast (iTunes/Stitcher).