Deze kunstenaars helpen je te ontsnappen aan de drukte

"Hier worden ruimte en tijd strak in de houdgreep genomen, en zachtjes op hun rug stilgelegd."

• deel dit
• tweet dit

Collega's tetteren op kantoor over Homeland, zware vrachtwagens denderen door de straat, in de verte gaat met ferme klappen een heipaal de grond in: het kabaal lijkt soms niet te stuiten. Stilte is kostbaar; een goede noise-canceling koptelefoon kost honderden euro's. Helpen zal dat ook niet, zelfs geluidloos blijft de omgeving druk. Horendol kun je van die moderne grotestadssymfonie worden.

Gelukkig zijn er kunstwerken die erin slagen het lawaai te laten verstommen. In drie Nederlandse musea is de stilte op dit moment verpletterend.

In 1994 fotografeerde de Duitser Andreas Gursky een lege landingsbaan op Schiphol. Er is geen vliegtuig te zien: de baan is verlaten. Zijn foto van het geduldig wachtende asfalt nam Gursky vanuit een net zo lege wachtruimte: de heldere glazen wand tussen de toeschouwer en de landingsbaan dempt het tafereel zo mogelijk nog verder. De foto toont je lijnen, kleuren en herkenbare ruimtes, en verder is er niets.

Gursky's geruisloze luchthaven hangt in Huis Marseille in Amsterdam, op een tentoonstelling over de Düsseldorfer Schule. Kalme observatie komt bij Gursky niet uit het niets: de leden van deze Duitse fotografengroep zijn allen op een manier verbonden aan het kunstenaarsechtpaar Bernd (1931-2007) en Hilla Becher (1934-2015). Zij werden bekend met hun series strakke zwart-witfoto's van onbeduidende gebouwen als mijnschachten en watertorens. Ze probeerden ze zo objectief mogelijk vast te leggen: telkens vanuit dezelfde hoogte, en met hetzelfde licht.

Ze worden vervolgens gebundeld per type gebouw. Op de tentoonstelling in Huis Marseille is een serie van die 'typologieën' te zien. Fotografie is per definitie een techniek die beweging tot stilstand brengt, maar deze geduldige 'portretten' gaan verder. Hier worden ruimte en tijd strak in de houdgreep genomen, en zachtjes op hun rug stilgelegd.

De tijd afremmen door geduldig te registreren, dat is ook wat de Nederlandse fotograaf Rineke Dijkstra (1959) doet. Haar werk is nu te zien in Museum De Pont in Tilburg. Haar foto's zijn net als de typologieën haarscherp, en vaak in serie gemaakt (foto's van vrouwen vlak na de bevalling, strandportretten, een reeks portretten van een soldaat). Aan deze techniek van trage registratie voegt Dijkstra nog iets toe. De foto's lijken gemaakt in een soort van 'tussentijd'. Haar foto's lijken altijd op een onbewaakt moment te zijn genomen. Daardoor zijn haar foto's altijd in beweging; maar tegelijkertijd nooit haastig, altijd kalm.

Tekst loopt door onder de foto.

Portretten door Rineke Dijkstra (foto: ANP/Matteo Bazzi)

Nog verder vertragen kan bij de Italiaanse schilder Giorgio Morandi, wiens stillevens van potjes, flesjes en vaasjes in zachte pasteltinten nu te zien zijn in Museum Belvédère in Heerenveen. Dat ze hier te zien zijn is op zichzelf al toepasselijk: het museum ligt in een uitgestrekt landgoed, aan het einde van een lange rechte weg tussen de bomen. Stilte ligt in deze streek voor het oprapen.

Een leven lang schilderde Morandi (1890-1964) stillevens van eenvoudige objecten op een tafel. Zelden verliet hij zijn geboortestad Bologna. Zijn werken zijn zacht, van kleur en van lijn: de kleurvlakken lopen geleidelijk in elkaar over. Hier is niet, zoals bij Gursky en Dijkstra, scherpte het doel, maar juist milde aandacht: wat ze met elkaar gemeen hebben is de concentratie die de werken uitstralen. De tijd die Morandi heeft genomen om op zijn doeken de werkelijkheid te spiegelen wordt tastbaar wanneer je ernaar kijkt. De uren strekken zich voor je uit op het doek.

Aandacht voor compositie, zachte kleuren, alledaags onderwerp: zoals het bij sommige muziek onmogelijk voelt om niet te gaan dansen, zo is het bij Morandi, Dijkstra en Gursky moeilijk om niet stil te zijn.